Ժողովուրդներ ինչպէ՞ս կ՚ազդուին զանգուածային բռնութենէ

ֆըրատ այտընքայա

Զանգուածային բռնութիւններու առումով Ի. դարը մարդկային պատմութեան ամե­նաեր­կար 100 ամեակը կը հա­մարո­ւի։ Աւե­լի քան վեց մի­լիոն հրեայ եւ 1,5 մի­լիոն հա­յեր ցե­ղաս­պա­նու­թիւնով բնաչնչո­ւեցան։ Իբ­րեւ բռնու­թեան մի­ջոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը զա­նազան գոր­ծօննե­րով ան­նա­խադէպ երե­ւոյթ մըն է հե­տեւա­բար կա­րելի չէ զայն միայն «բնաչնչում» բա­ռով սահ­մա­նել։ Այս տե­սակի բռնու­թիւնը չի բա­ւարա­րուիր ոչնչաց­նե­լով։ Ոչնչա­ցու­մը փաս­տող հետ­քեր, նշան­ներ ալ կը թո­ղու իր յե­տին։ Այդ հետ­քը ցե­ղաս­պա­նու­թեան սաստ­կութիւ­նը յա­րատեւ դարձնող խորհրդան­շա­կան բռնու­թիւն մըն է։ Թե­րեւս ալ այս պատ­ճա­ռաւ ցե­ղաս­պա­նու­թեան բռնու­թիւնը ան­ցեալէ աւե­լի ապա­գային կը վե­րաբե­րի։ Գոր­ծադրո­ւած ժո­ղովուրդին ապա­գան կը կաշ­կանդէ։ Բռնու­թիւնը ընդհան­րա­պէս պա­հի յա­տուկ երե­ւոյթ մըն է։ Բայց քա­ղաքա­կան բռնու­թեան ծայ­րա­յեղ երե­ւոյ­թը եղող ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը իւ­րա­յատուկ գոր­ծադրութեան եղա­նակ­ներ ու­նի։ Ան իս­կոյն չա­ւար­տիր։ Բռնու­թիւնը ընդմիշտ ար­տադրե­լու կա­րողու­թիւն կը պա­րու­նա­կէ իր մէջ։

Յու­շագրու­թիւննե­րով ծա­նօթ ենք հայ­կա­կան բար­ձա­ւան­դա­կէն դէ­պի Սու­րիոյ անա­պատ­նե­րը հե­տիոտն թա­փառող կա­րավան­նե­րու ճա­նապար­հի ըն­թացքին սո­վամահ ըլ­լա­լու երե­ւոյ­թին։ Այդ վկա­յու­թիւննե­րով գի­տենք կա­րավա­նի մաս կազ­մող նո­րածին­նե­րու ճա­րահա­տու­թեան մէջ գետ նե­տուե­լու օրի­նակ­ներ։ Նոյ­նիսկ լսած ենք անօ­թու­թեան վեր­ջին աս­տի­ճանին հա­սած­նե­րուն այդ մա­նուկնե­րու մի­սին ալ աչք տնկե­լու պատ­մութիւններ։ Նմա­նապէս ծանօթ իրողութիւն է, Հո­լոքոս­տի ժա­մանակ կարգ մը հրեանե­րուն իրենց ցե­ղակից­նե­րը դէ­պի հրկիզ­ման ճամ­բա­ներ առաջ­նորդե­լու դա­տապար­տութիւ­նը։ Հե­տեւա­բար բա­ցի ցե­ղաս­պա­նու­թեան բռնու­թե­նէ, ստի­պուած ենք «ներ­ցե­ղաս­պա­նու­թեան բռնու­թեան» հետ առե­րեսո­ւելու։ Տո­ւեալ պայ­մաննե­րու մէջ բռնու­թիւնը զայն կի­րար­կողնե­րէն ան­կա­խաբար ինքնա­վար եւ ինքնիշ­խան երե­ւոյթ մը կը ստա­նայ։ Այս երե­ւոյ­թին մէջ բո­լորո­վին կա­մայա­կան, բո­լորո­վին զան­գո­ւածա­յին եւ եր­բեմն ալ տու­ժողներն ալ բռնու­թեան մաս­նի­կը դարձնող ան­սահման քաոսի մը կը վե­րածո­ւի։

Զան­գո­ւածա­յին բռնու­թիւնը ցե­ղաս­պա­նու­թիւն գոր­ծե­լով ժո­ղովուրդնե­րը կրնայ ան­հե­տաց­նել։ Աւե­լին, «Մար­դու Պա­շար» անուն գիր­քը կ՚ապա­ցու­ցէ թէ ցե­ղաս­պա­նու­թեան բռնու­թիւնով ժո­ղովուրդի մը ապա­գան ալ նոյն բռնու­թեան կող­մէ կը ձե­ւաւո­րուի։ Ան ոչ միայն ժո­ղովուրդ մը ֆի­զիքա­պէս կը ոչնչաց­նէ, այլ սերնդա­փոխու­թեան մի­ջոցաւ խորհրդան­շա­կան բռնու­թիւնն ալ կը փո­խան­ցէ ապա­գային։ Հե­ղինա­կը պրու­սա­ցի հայ ըն­տա­նիքի մը ան­դամ որ­պէս, ցե­ղաս­պա­նու­թեան բռնու­թիւնը սե­րունդնե­րու հո­լովոյ­թով ստանձնած է։ Ան հետզհե­տէ խորհրդան­շա­կան դար­ձած ցե­ղաս­պա­նու­թեան բռնու­թեան հետ­քե­րը կ՚ապ­րի թէ իր սե­փական կեան­քին եւ թէ Ար­կէնթի­նա հա­յոց առօ­րեայ ապ­րումին մէջ։ Հե­ղինա­կը կը փոր­ձէ ան­վե­րադարձ հե­ռացո­ղին եւ վերապ­րո­ղին մի­ջեւ իրա­ւական հան­դի­պում մը ապա­հովե­լու ծա­ռայող կա­մուրջ մը կեր­տել։ Իր անձնա­կան պատ­մութեան մի­ջոցաւ սփիւռքէն վե­րապ­րողնե­րուն կամ ալ ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը իմա­նալ ու­զողնե­րուն կը ձայ­նէ «զիս տե՛ս» կան­չե­լով։ Այս աղա­ղակը զան­գո­ւածա­յին բռնու­թեան գոր­ծած աւե­րին ալ ազ­դանշանն է։

Գիր­քին ու­շագրաւ յատ­կութիւննե­րէն մէկն ալ «ներ­ցե­ղաս­պա­նական բռնու­թիւն» կո­չեալ այս իւ­րօ­րինակ բռնու­թեան տե­սակին ան­դա­դարձն է։ Սա­կայն այս կա­րեւոր եղե­լիու­թիւնը միայն մէկ եր­կու տե­սարա­նով փո­խան­ցե­լը կա­րելի է բաց­թո­ղում մը հա­մարել։ Զան­գո­ւածա­յին բռնու­թիւնը նախ ֆի­զիքա­կան ազ­դե­ցու­թիւն ու­նի։ Իրաւ եւ ցա­ւեց­նող ազ­դե­ցու­թիւն։ Բռնու­թեան տար­բեր բնոյ­թի բե­մադ­րութիւննե­րուն մա­սին բաղ­դա­տական վեր­լուծու­մի մը չեր­թա­լով գիր­քի տե­սական ար­ժէ­քը կը նո­ւազի։ Սա­կայն այս բաց­թո­ղումնե­րով հան­դերձ գիր­քը իր ար­ժէ­քը կը գտնէ սփիւռքա­հայու­թեան ցե­ղաս­պա­նու­թեան իրո­ղու­թեան հետ ապ­րե­լու պար­տադրու­թեան պա­տումնե­րով։ «Սփիւռք» բա­ռը մեր երկրին մէջ ատե­լու­թեան խորհրդան­շա­նի մը վե­րածո­ւած է։ Այս իրո­ղու­թիւնը տես­նե­լով սփիւռքեան պա­ռակ­տումնե­րը կար­թալը ալ աւե­լի ող­բերկա­կան է։ Գրո­ղը այս երե­սակը իրա­ւացի եւ ազ­դե­ցիկ եղա­նակով կը փո­խան­ցէ ըն­թերցո­ղին։ Սփիւռքը վի­րաւոր մարդկանց հե­քեաթ­նե­րով կազ­մո­ւած երե­ւակայական քար­տէս մը ըլ­լա­լով կը բա­ցուի մեր դի­մաց։ Մա­նաւանդ ալ «Աուշւիտ­ցէն ետք բանաստեղծութիւն չի կրնար հիւսուիլ» ըսող Ատորնոյական հրեաներէ ի տարբերութիւն արկէնթինահայերը ցեղասպանութեան աւերը բանաստեղծութիւնով յաղթահարել փորձեցին։ Ինչպէս որ բանաստեղծը կ՚ըսէ. «գրականութիւնը հայերը ջուրի երեսին բռնելու ծառայեց»։

Վերջապէս այս գիրքը կարեւոր է իր պարզած դիմադրութեան օրինակներով։ Եթէ իշխանութիւնները ունին զանգուածային բռնութեան միջոցներ ժողովուրդներն ալ ունին դիմադրութեան ամուր աւանդոյթ։

Մարդու Պաշար
Անա Արզումանեան
Թարգմանութիւն՝ Պիւլէնթ Քալէ
Արաս Հրատարակչութիւն
Իսթանպուլ, 2016
176 էջ