Իզմիրի գիտցածները եւ նոր լսածները
ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
«Ակօս»ի նախորդ համարի այս էջին վրայ, երբ ընթերցողներուն հետ կը կիսէինք մեր Պարսկաստանի այցելութեան տպաւորութիւնները գրութիւնը աւարտին բերած էինք ըսելով, թէ «… պարտինք խոստովանիլ, որ Թեհրանէն վերադարձին մեր կուտակած տպաւորութիւնները կիսելու համար խիստ անբաւարար պիտի մնան թերթի էջերու տարողութիւնը։ Այն ինչ որ տեսանք ու վայելեցինք այս պատմական քաղաքին մէջ հաւանաբար շատ երկար ժամանակ դրոշմուած պիտի մնան մեր յիշողութեան մէջ եւ զանազան առիթներով պիտի գտնեն իրենց ցոլացումը»։
Խոստովանինք որ այս տողերով ըսել կ՚ուզէինք, թէ Թեհրանի տպաւորութիւնները տակաւին կը շարունակենք կիսել մեր սիրելի ընթերցողներուն հետ։ Թէեւ այդ ատեն ալ գիտէինք, որ խմբագրատան մէջ հազիւ երկու օր անցնելէ վերջ կրկին ճանապարհ պիտի իյնանք այս անգամ հետեւելու մի այլ կարեւոր աշխատութեան Հրանդ Տինք Հիմնարկի կազմակերպած Զմիւռնիոյ եւ շրջակայքի հարիւրամեակի ընթացքին ունեցած փոփոխութիւններու վերլուծման համար։ Բայց նաեւ խոստովանինք, որ չէինք պատկերացուցած այս աստիճան պատկերաւոր ապրումներով վերադառնանք եւ անհամբեր ըլլանք, այդ բոլորը ընթերցողի հետ կիսելու համար։ Իսկապէս ալ ցնցիչ էր այս այցելութիւնը մէկէ աւելի յատկութիւններու պատճառաւ։ Նախ նշենք, թէ Զմիւռնիա եւս իր կարգին բազում յատկութիւններ ունեցող պատմական քաղաք մըն է, որ վերջին տարիներուն հետզհետէ կը վերագտնէ իր ուրոյն դիմագիծը։
24 եւ 25 Նոյեմբեր թուականներուն Զմիւռնիա Ատնան Սայկուն գեղարուեստի կեդրոնին մէջ տեղի ունեցաւ երկօրեայ գիտաժողով «Զմիւռնիոյ եւ շրջակայքի հասարակական, մշակութային եւ տնտեսական փոփոխութեան հարիւր տարին, 1850-1950» խորագիրով։
Միջոցառման բացման խօսքը կատարեց պատմաբան Այհան Աքթար եւ բացման զեկոյցը խօսեցաւ Էլչին Մաճար։ Մաճար իր զեկոյցին մէջ յիշատակեց յոյն ակադեմական Վանկելիս Քեհլիյոթիսի վաստակը ուղղուած Զմիւռնիոյ պատմութեան։ Քեհլիյոթիս դասախօսած էր Պողազիչի համալսարանի պատմութեան բաժնի մէջ եւ իր վաղահաս մահով մեծ կորուստ պատճառած ակադեմական շրջանակներուն։ Այս երկու ելոյթներէ ետք կայացաւ օրուայ առաջին նիստը դարձեալ Փրոֆ. Աքթարի ժողովավարութեամբ։ Այս նիստին Էվանկելիա Աքլատի խօսեցաւ Ա. Համաշխարհային պատերազմի տարիներուն Իզմիրի կուսակալ Մուսթաֆա Ռահմիի կենսագրական գիծերուն եւ գործունէութեան մասին։ Իսկ Ճանան Պոլէլ նիւթ ունեցաւ քաղաքի հրեայ համայնքը եւ ԺԹ. դարուն այս քաղաքը եկող սկովտիացի միսյոնարներու աշխատանքները։ Երկրորդ նիստը կը քննարկէր տնտեսական եւ հասարակական փոփոխութիւնները։ Հարիս Էքզերցօղլուի ժողովավարութեամբ կայացած այս նիստին Այչա Աքարչայ, Նուրհան Տաւութեան եւ Սեզին Փոլաթի միատեղ ուսումնասիրութիւնը ներկայացուց Այչա Աքարչայ «Կայսրութենէն հանրապետութեան անցման միջոցին Եգէականի շրջակայքի գիւղատնտեսական արդիւնաբերութիւն» խորագիրով։ Էմրէ Էրօլ Իզմիրի մերձակայ գաւառներէ Ֆոքայի կենսունակ առօրեային ամայանալու երեւոյթը եւ Էլինոր Մոլաքալ հանրապետութեան առաջին տարիներուն Զմիւռնիոյ անհետացած քրիստոնեայ ինքնութիւնը նկարագրեց։ Յետմիջօրէի առաջին նիստի ժողովավարն էր Տիմիդրիս Քամուզիս։ Այս նիստին Անտրէաս Պալթաս իբրեւ յոյն ազգային գաղափարախօսութեան ներկայացուցիչներ վերլուծեց Զմիւռնիոյ մարզակունքները 1890-1922 թուականներու միջեւ։ Անահիտ Քարտաշեան ներկայացուց Զմիւռնիոյ հայութեան օսմանեանականութիւնը խրախուսելու նպատակաւ կազմակերպած տօնակատարութիւնները։ Այս նիստի վերջին ատենախօսն էր Նիքոս Օրտուլիտիս, որ յունական էսդուտիանդինա ոճի երաժշտութեան համաշխարհային տարածումի մասին զեկուցեց։
Օրուայ վերջին նիստը կայացաւ «Նոր հաստատումներ, նոր գաղափարներ» ընդհանուր խորագիրով եւ Էլչին Մաճարի ժողովավարութեամբ։ Այս նիստին Էսին Պերքթաշ խօսեցաւ Հայնոցի Իզմիրի միջազգային տօնավաճառի վերածման եւ Ի. դարու տեւողութեան մէջ Պասմանէ թաղամասին ենթարկուած փոփոխութիւններուն շուրջ։ Նիքոլա Ուզունօղլու Զմիւռնիոյ «Արեւելքէն բարձրացող լոյսը» համալսարանի արխիւը ծանօթացուց, իսկ Անտրէա Պուրութիս նիւթ առաւ քաղաքի միջազգային դպրոցները «Քաղքենիութիւնը կրթել» ենթախորագիրով։
Ասուլիսի չորս նիստերու աւարտին «Ակօս»ի աշխատակից Զաքարիա Միլտանօղլու յատուկ զեկոյցով մը հանդէս եկաւ պատմելով Զմիւռնիոյ հայ տիպ ու տառի պատմութիւնը։
Հակառակ որ առաջինը աշխատանքային օր էր բանախօսութեան երկու օրերուն ալ սրահը ամբողջովին լեցուն էր հետաքրքիր զանգուածով։
Բոլորին ծանօթ է, որ երկիրը ունի արհեստական եւ յերիւրածոյ պատմութիւն մը, որուն մէջ շատ կարեւոր տեղ կը գտնէ Իզմիրի ու շրջակայքի անցուդարձերը։ Դէպքերը շրջելու, իմաստազրկելու կամ բոլորովին հակառակ իմաստներ վերագրելու աւանդոյթը առասպելներով օժտած է նաեւ այս քաղաքը։ Արդարեւ երկրորդ օրուայ ասուլիսներու առաջին նիստը յատկացուած էր Զմիւռնիոյ հրդեհին։ Հանրապետութեան շրջանի պաշտօնական պատմութեան տեսութիւնը յարատեւօրէն կը պնդէր, թէ 9 Սեպտեմբեր 1922-ին թրքական բանակը ազատագրած է Զմիւռնիան ծով թափելով արշաւիչ յոյները։ Եւ ապա կ՚աւելցնէ եւս սուտ մը, ըստ որու յոյները փախուստի ժամանակ հրկիզած են բովանդակ քաղաքը։ Մինչդեռ պատերազմի ժամանակագրութիւնը փաստացի կերպով կը հաստատէ, թէ Յունաստանէն եկած զօրամասերը քաղաքի անկումէն երկու օր առաջ արդէն հեռացած էին իրենց նաւատորմով, հետերնին տանելով նաեւ քաղաքի կարգ մը մեծահարուստները եւ աւագանին։ Արդարեւ թրքական բանակը Զմիւռնիա արշաւած ժամանակ քաղաքի մէջ ոչ մէկ դիմադրութիւն կայացաւ, քանի որ ոչ զինուոր կար, ոչ ալ զինեալ խմբակներ։
Սուաւի Այտընի ժողովավարութեամբ կայացող նիստին առաջին զեկուցողը Միխաիլ Վարլաս այս բոլորը նիւթ ունեցաւ ընդգծելով մանաւանդ ալ հրդեհի առասպելը եւ փաստացի տուեալներով պարզեց, թէ հրդեհը թուրք զինուորներու քաղաքը արշաւելէ ետք տեղի ունեցած է կանխելու համար յունաց հաւանական վերադարձը։
Յասմիկ Գրիգորեան այս բաժնին մէջ օրակարգի բերաւ շատ կարեւոր նիւթ մը, որն է Զմիւռնիոյ աղէտի շրջանին արձանագրուած հաւաքական անձնասպանութեան երեւոյթները։ Նման երեւոյթը արդէն ծանօթ է հայ անհատին, քանի որ լսած ենք այս բնոյթի բազմաթիւ դէպքեր յատկապէս աքսորի կարաւաններու Եփրատ գետը անցնելու պահուն։ Արի Շեքերեան եւս ընտրած էր ուշագրաւ նիւթ մը եւ կը քննարկէր զինադադարի տարիներուն զարգացած յոյն եւ հայ բարեկամութեան երեւոյթները։ Երկրորդ նիստը եւս ունէր ուշագրաւ խորագիր մը՝ «Ազգայնականութիւն, վերակերտում եւ սեփականութիւն»։ Երիտասարդ ակադեմական Մեհմետ Փոլաթէլի վարած այս ժողովին Ալփ Եիւճել Քայա եւ Էրքան Սերչէ ներկայացուցին 1873-1896 թուականներու միջեւ ապրուած մեծ ճգնաժամի տարիներուն Զմիւռնիոյ բանուոր դասակարգի վիճակին մասին։ Էմրէ Էրտեմ լքեալ կալուածներու իւրացման գործընթացի մէջ կատարուածները ուսումնասիրեց մեկնելով Զիրաատ դրամատան ազդերէն։ Իւմիտ Քուրթ եւս անդրադարձաւ ապրանքներու յափշտակման խնդիրին եւ այդ առթիւ տեղի ունեցած դատավարութիւններուն։ Իսկ Թալաթ Ուլուսոյ «Սուտ քաղաքին իրողութիւնը» խորագրեալ զեկոյցով մի առ մի հրապարակեց պաշտօնական տեսութեան հիւսած կեղծիքները։ Էսրա Տանաճըօղլու Թամուրի ժողովավարութեամբ կայացող նիստը եւս լեցուն էր ուշագրաւ զեկոյցներով։ Այստեղ Ալեքսանդրոս Լամբրու երիտասարդութիւն, բռնութիւն եւ ազգայնականութիւն եզրերու մէջ ներկայացուց 1934-ի ամրան աշակերտութեան Զմիւռնիոյ փոքրամասնութիւններու դէմ գրգռուելու երեւոյթները։ Յովանիս Գարաքրիստոս Իզմիրի եւ շրջակայքի յոյն հասարակութեան մշակոյթին եւ սեռային ինքնութիւններու երեւոյթներուն շուրջ։ Իսկ Օնուր Ինալ զեկուցեց Իզմիրի եւ շրջակայքի պատմութեան մասին։
Երկօրեայ բանախօսութեան վերջին նիստը վարեց Ալփ Եիւճել Քայա։ Այստեղ Էսրա Տանաճըօղլու Թամուր «Մեծ պատմութեան փոքր պատումները», իսկ Իւմիտ Էսէր «Կորսուած երկիր, խամրած Օսմանեան մինութիւն յետպատերազմեան շրջանին իզմիրցի երեք յոյներ» խորագրեալ զեկոյց մը արտասանեց։ Օրուայ աւարտին Այհան Աքթար ընդհանուր վերլուծումը ըրաւ երկօրեայ գիտաժողովին եւ ներկաները հրաւիրեց իրենց տեսութիւնները ներկայացնելու։
Ինչպէս նախորդ օրինակները այս վերջինն ալ յաջողութեամբ պսակուած աշխատութիւն մը եղաւ Հրանդ Տինք հիմնարկի հաշւոյն եւ հիմա կազմակերպութիւնը կը մասնակցի մինչեւ սոյն տարուայ աւարտին Անարատ Յղութիւն շէնքի «Հաւաք» սրահին մէջ կայանալիք ասուլիսներու շարքին, որոնցմէ առաջինը պիտի կայանայ այս շաբաթավերջին նիւթ ունենալով Պոսնիա Հերցեկովինայի պատերազմի սարսափին հետ առերեսուելու եղանակները։
Այս բնոյթի գիտաժողովները նշանակալից են նաեւ տուեալ քաղաքի մէջ կատարուած ըլլալու յատկութիւնով։ Բնականաբար տեղացի ժողովուրդին իր քաղաքի պատմութեան մասին լսածները իւրացնելն ալ շատ աւելի հեշտ եղանակով կը կատարուի, քան թէ մի անստոյգ վայրի մասին պատմուածներ։ Այս տպաւորութիւնը զգալի էր մանաւանդ սուրճի դադարներու պահուն կայացող զրոյցներով։ Մարդիկ յուզումով կ՚անդրադառնային բոլոր այն գիտելիքներուն մասին, որոնց համար աւանդականօրէն սխալ պատկերացում ունեցած են։
