Իսլամացուած կամ ծպտեալ հայեր
ԶԱՔԱՐԻԱ ՄԻԼՏԱՆՕՂԼՈՒ
2011-ի Ապրիլն էր։ Սուրբ Խաչ Դպրեվանքի երէց ընկերներէն Պարոյր Քեպափչը զանգահարելով իմաց տուաւ թէ Երուանդ Պարէտ Մանոք Պոլիս պիտի այցելէ եւ այս առթիւ կ՚ուզէ բանախօսութիւն ունենալ իսլամացած հայերու մասին։ Անկարելի է որ մերժէի Պարոյրը եւ մանաւանդ իր կինը, Էլիզը։ Խոստացայ ձեռքէս եկածը ընելու։ Պատկերացում չունէի Պարէտի մասին։ Նախապէս անունը իսկ լսած չէի։ Բնականաբար դիմեցի Պոլսոյ մէջ վերջերս հիմնուած հայրենակցական միութիւններուն։ Խորհելով թէ նիւթը կրնայ հետաքրքրական ըլլայ իրենց համար։ Այդ միութիւններէն մինակ Մուսա Լերան Հայրենակցական միութեան կարկառուն դէմքերէն Միսաք Հերկել համարձակեցաւ նման ձեռնարկը իր միութեան երդիքին տակ կազմակերպելու։
Այս առթիւ ծանօթացած եղայ նաեւ Պարէտի հետ, որ մեծ տպաւորութիւն թողուց մեր բոլորին վրայ։ Նիւթը որքան ալ այժմէական էր կարծես անտեսանելի ձեռք մը կ՚ուզէր ընդմիշտ խաւարի մէջ թողուլ, անտեսել այս ճշմարտութիւնը։ Ի վերջոյ բանախօսութեան օրը հասաւ եւ Մուսա Լերան Հայրենակցական միութեան մէջ մէկտեղուած ժողովուրդ լարուած ուշադրութեամբ հետեւեցաւ Պարէտ Մանոքի ելոյթին։ Ան երկար ու երկար խօսեցաւ պատմութեան ընթացքին արաբական արշաւանքներէն այս կողմ տեղի ունեցած կրօնափոխութեան տարբեր երեւոյթներուն վրայ։ Անծայրածիր աշխարհագրական հատուածի մը վրայ անվերջանալի օրինակներ կը թուէր այս կարեւոր եղելութեան շուրջ։ Ես անձամբ 2000 թուականին այցելած էի Ատըեաման եւ հոն ծանօթացած Քենան Եէնիճէի հօրաքրոջ հետ, որուն անձնագրին վրայ «իսլամ» գրուած էր։ այսօրուայ նման կը յիշեմ այդ տարեց կնոջ մեզ դիմաւորած պահուն ապրած ոգեւորութիւնը։ Սակայն Պարէտի պատումները կը գերազանցէին աշխարհագրական բոլոր հատուածները եւ օրինակներով կը պարզուէր հնդկացած, մողոլացած, թրքացած կամ արաբացած հայերու ապրումները։ Երբ բանախօսութեան նախորդող օրերուն հարցուցած էի իրեն, թէ ի՞նչ պիտի պատմէ բանախօսութեան բովանդակութիւնը համառօտած էր հետեւեալ կերպով. «Նիւթը յատկապէս կը վերաբերի Օսմանեան տիրապետութեան տակ իսլամացած հայերուն։ Բայց միաժամանակ պիտի խօսիմ կրօնափոխութեան երեւոյթին արաբական երկիրներու, Իրանի, Ատրպէյճանի, Վրաստանի, Աֆղանիստան, Մողոլիստանի եւ այլ երկիրներու օրինակներուն։ Հայերու բռնի իսլամացումը կը զուգադիպի արաբներու դէպի Հայաստան կատարած արշաւներու թուականին։ Վերջապէս իր գագաթին կը հասնի Օսմանեան երկրի բնակիչ հայերու բռնի տեղահանութեամբ։ Անոնց մէջ կան իրենք զիրենք հայ համարողներ եւ հայութեան հետ կապերը առհասարակ խզածներ»։
Այս խորագրին ներքեւ Պարէտ Մանոք խօսեցաւ աւելի քան երկու ժամ միշտ վառ պահելով ներկաներու ոգեւորութիւնը։ Այս առաջին հանդիպումը պատճառ դարձաւ, որ այդ օրէն ետք աւելի զգոյշ ու գիտակից հետեւինք Պարէտի հետազօտութիւններուն, որոնց միջոցաւ գիտակցինք նաեւ մեր առատներուն։
