ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
Սփիւռքահայ գրագէտ Վահրամ Մավեան, որ «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հաստատութեան հայկական գրասենեակին աշխատակիցն էր միաժամանակ, Պոլիս հերթական այցելութենէ վերջ բաւական խօսուն վերնագիրով մը կը կնքէ իր տպաւորութիւնները գրառած մէկ յօդուածը՝ «Քաղաքը որ կ՚ապրի իր մեռելներով»։ Միայն Մավեա՞նը միթէ… Քանի՜ քանի այցելուներ իրենց Պոլիս կեցութեան շրջանին, նոյնիսկ պոլսեցիներ՝ դպրոցական ըլլան թէ շրջանաւարտ, գերեզմանատուներու մէջ կ՚որոնեն իրենց անցեալը, յագուրդ կու տան պատմութեան հանդէպ իրենց ծարաւին, կը ստեղծեն մօտիկութիւն մը մեծ բանաստեղծներուն կամ անհատներուն հետ։ Շատեր կը յիշեն անպայման. Հայաստանի առաջին նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեան, երբ առաջին անգամ քաղաքս կ՚այցելէր, առաջին իսկ ազատ պահուն՝ իր շունչը կ՚առնէր Պաղլարպաշըի հայոց գերեզմանատան մէջ՝ տեսնելու համար Պետրոս Դուրեանին շիրիմը… Այո՛, Պետրոս Դուրեանի, որու շիրիմը ո՛չ միայն մեր այս արդի ժամանակներուն ուխտավայր մը դարձած է, ո՛չ միայն վաղուց կորուսեալ անցեալէն մասունքի մը վերաբերումին արժանացած է վերջերս, այլ, բոլոր հայերուն համար եղած է այցելավայր մը շատ հին ժամանակներէն սկսեալ։ Անկարելի է հոս չյիշել Զապէլ Եսայեանի հրաշալի տողերը, «Սկիւտարի Վերջալոյսներ»էն, ուր գրագիտուհին զգայուն տողերով կը նկարագրէ իր այցելութիւնը Դուրեանի շիրիմին։
Դուրեանի շիրմին պատմութիւնը հետեւեալն է. բանաստեղծը, որ իր կենդանութեան շրջանին աւելի ծանօթ էր որպէս թատերագիր ու դերասան, կը մեռնի 1872-ին, 21 տարեկանին. իր մահէն ետք ընթերցասիրաց ընկերութիւնը կը տպագրէ Դուրեանին երկերը եւ գոյացած գումարով իսկ կը կանգնեցուի շիրիմը, 1874-ին։ Յակոբ Պարոնեան եւ ժամանակակից մտաւորականները հետամուտ են որ ոչ մէկ թերի ըլլայ։ Տապանագիրին հեղինակն է Պետրոս Դուրեանի 14-ամեայ եղբայրը՝ Միհրան, հետագայի Եղիշէ Դուրեան Պատրիարքը (տապանագիրը կը խմբագրէ բանաստեղծ Խաչատուր Միսաքեան)։ Դուրեանի շիրիմը կը բարեկարգուի 1893-ին։ 1898-ին Եղիշէ Դուրեան իր միջոցներով դարձեալ կը վերանորոգէ շիրիմը, որու հակառակ կողմին փորագրել կու տայ «Իմ Մահը» տաղին վերջին քառեակը։ Ուշադիր դիտող մը պիտի նկատէ որ Դուրեանին շիրիմը համալիր մըն է. ձախին թաղուած է իր մայրը՝ տիրամայր Արուսեակ Դուրեան, իսկ աջին՝ Գարեգին Խաչատուրեան Պատրիարքի տիրամայրը՝ Իսկուհի Խաչատուրեան։ Գարեգին Խաչատուրեան յատուկ խնամք մը կը տանէր այս շիրիմներուն նկատմամբ, քանի որ Եղիշէ Դուրեանին ձեռնասունն ըլլալով՝ իր բարոյական պարտքը կը համարէր։
Արդէն 1950-ականներու աւարտին, երբ Պաղլարպաշըի գերեզմանատան մէկ մասը կը գրաւուի պետութեան կողմէ՝ պողոտան ընդլայնելու նպատակով, առաջին շարքին գտնուող Դուրեանի եւ տիրամայրերու շիրիմներն ալ օրուան պատրիարք Գարեգին Խաչատուրեանի հսկողութեամբ կը տեղափոխուին այն տեղը, ուր մինչեւ այսօր կը մնան (այս տեղափոխութեան ժամանակ Դուրեանի գանկն ալ կը հանուի ու կը բերուի պատրիարքարան եւ հոնկէ ալ կը տեղափոխուի Սովետական Հայաստան։ Ասիկա այլ պատմութիւն մըն է, զոր գրած եմ ատենին եւ յառաջիկային կը պատրաստուիմ աւելի մանրամասնելու)։ Ուշադիր աչք մը պիտի նկատէ, որ տիրամայրերուն շիրիմները յար եւ նման են իրարու։ Անոնց տապանագիրերը քանդակուած են այն տառատեսակով, որ յատուկ է Գարեգին Խաչատուրեանի շրջանին կառուցուած շէնքերու կամ իր գրած գիրքերու ճակատին քանդակուածներուն։
Անցեալ շաբաթ Սկիւտար գացեր էի, Պաղլարպաշըի գերեզմանատունը, լուսանկարելու Վահան Թէքէեանի հօր՝ Գալուստին գերեզմանը (որ լքեալ վիճակի մը մէջ է եւ կարիք ունի խնամքի)։ Գերեզմանատունէն ելլելու ժամանակ ուզեցի այցելել նաեւ Դուրեանի շիրիմը։ Ցնցիչ անակնկալ մը կը սպասէր սակայն ինծի… Դուրեանի շիրմին ճիշդ առջեւը տեղադրուած էր քարի հսկայ զանգուած մը, որ իր խոշորութեամբ ու կոշտութեամբ կը խանգարէր երեք շիրիմներուն նուրբ ներդաշնակութիւնն ու խոտոր կը համեմատէր անոնց համաչափութեան։ Աւելի քան 120 տարիներու անցեալ մը ունեցող այս շիրիմը ինչո՞ւ ուզած էին եղծանել՝ նորոգել ուզելու քօղին տակ։ Պարզ նորոգութիւն մը թերեւս բաւ ըլլար։ Ինչո՞ւ չափազանցել եւ վայրը օտարացնել իր այցելուներէն։ Քարակոյտին վրայ քանդակուած էր «Իմ Մահը» բանաստեղծութեան հայերէն բնագիրը եւ, չես գիտեր ինչո՞ւ, թրքերէն թարգմանութիւնը։ «Իմ Մահը», որու վերջին քառեակը 1898-ին շիրմի ետեւի կողմը քանդակել տուած էր Եղիշէ Դուրեան։ Աչքէ հեռու տեղ մը, հասանելի միայն անոնց, որոնք աւելի հետաքրքրուած՝ պիտի մօտենային շիրիմին, պիտի դառնային շուրջը եւ պիտի զարմանային՝ սիւնի ետեւ կարդալով բանաստեղծութեան վերջին տունը, պիտի ուրախանային իրենց գիւտով։ Իսկ հիմա նոյնիսկ անկարելի է դառնալ շիրմին շուրջը, ուր մնաց կարդալ Եղիշէ Դուրեանի կողմէ քանդակուած քառեակը։
Եւ յետոյ ի՞նչ պէտք կար որ թրքերէնի... Այդ ալ սխալներով։ Պետրոս Դուրեանը Պալեան գերդաստան մը, Յակոբ Մարթայեան մը, Երուանդ Ոսկան մը չէ որ Օսմանեան հասարակութեան ալ սեփականութիւնը դարձած ըլլար, իր գործերը տարածում գտած ըլլային բազմազգ հասարակութեան բոլոր շերտերուն մէջ։ Պետրոս Դուրեան բանաստեղծ մըն է։ Անոնք, որոնք հետաքրքրուած են իրմով, հաճին կարդալ իր գործերը՝ գիրքերէն կամ համացանցէն, բայց ոչ շիրմին վրայ… Գիտեմ, թերեւս տարօրինակ թուի ձեզի, սակայն յատկապէս կը սիրեմ այցելել մեծերուն շիրիմները։ Հասած եմ շատ անգամ խուլ վայրեր, տեսնելու համար մեծ մարդերու, բանաստեղծներու, փիլիսոփաներու, երաժիշտներու շիրիմները։ Միայն անուն մը կայ քանդակուած շատ անգամ անոնց վրայ։ Այցելուն արդէն գիտէ, թէ ով է ան։ Պետրոս Դուրեան կարիք չունի գերեզմանին առջեւ ունենալու իր բանաստեղծութիւնը, այդ ալ թրքերէն թարգմանութեամբ նաեւ։ Միայն անունը բաւական է։ Իսկ մենք միայն մեր չտեսութիւնը ցուցադրած կ՚ըլլանք նման անպիտան քարակոյտերով։
Ո՛չ թէ կը յուսամ կամ կը մաղթեմ, այլ պահանջելու նման կը խնդրեմ պատկան մարմիններէն, պատասխանատու անձերէն, հոգեւորական թէ աշխարհական, որպէսզի շուտափոյթ որոշումով ու քայլով մը նախկին տեսքին բերեն Դուրեանին շիրիմը։ Ոչ ոք իրաւունք ունի եղծանելու զայն…
