Իմ Մանկութեան Զատիկը
ԱՆԻ ՊԱՐՈՆԵԱՆ
«Մատամ Նուարդիմու, ձիւն տիղաց ձեր զատկին»։ Յոյն հարեւանի այս խօսքը լսող լուսահոգի մօրս բարկութիւնը աչքերուս առջեւ է տակաւին։ Մայրս առանց պատասխանելու, զայրոյթով ներս մտաւ։ «Այս հոռոմ կնիկը ինծի կը ծաղրէ կոր։ Ի՞նչ եղեր է պուտ մը ձիւն տեղալով։ Մարդ բարի Զատիկ մը կը մաղթէ, ոչ թէ ձիւն տեղաց ըսէ»։ Եկեղեցական տոմարի համաձայն մենք հայերս ընդհանրապէս մէկ շաբաթ աւելի կանուխ կը տօնենք Սուրբ Զատիկը, քան յոյները։ Հայրս իմաստ մը չէր կրցած տալ մօրս այդ բարկութեան։ Արդէն ականջ չէր կախեր այդ տեսակ նիւթերու։
Մեծ Պահքի վերջին կիրակին Ծաղկազարդ է, ձեւով մը կ՚աւետէ Զատկի գալուստը։ Բայց նախքան այդ, իր յատուկ ծէսերով պիտի ապրուէր Աւագ Շաբաթը։ Մայրս ու քեռայրս մեր ընտանիքի հաւատացեալ դասը կը կազմէին։ Ես ալ ինքնաբերաբար կը հարկադրուէի մօրս հետ եկեղեցի երթալ։ Ողորմածիկ հայրս միայն Յունուարի 6-ին, Ծննդեան տօնին եւ Զատկին եկեղեցի կ՚երթար։ Այն ալ մօրս պնդումներով։ «Մենք Տէր Զօրի անապատը մոլորած ատեն ո՞ւր էր Աստուած» կը հարցնէր յաճախ։
Աւագ Շաբաթը բացի եկեղեցական արարողութիւններու յարատեւութենէ, անօրինակ զօրաշարժի մը պատճառ կը դառնար տան խոհանոցին մէջ։ Մանուկ հասակի յիշողութեանս մէջ տպաւորուած եմ Սամաթիոյ ձկնորսներէն ապահովուած ուլականջներու կեղեւներու տաժանելի մաքրման գործը։ Մեծ մօրս միօրեայ աշխատութիւնով կը քերթուէին ուլականջի կեղեւներուն կպած ու քարացած կոշկոռները։ Խեղճին ձեռները կասկարմիր կը դառնային։ Մօրքուրս պատշգամբը կը ջարդէր սոխերը։ Թոփիկի համար զատ, տերեւի տոլմայի համար զատ, ժամեր կը տեւէր այդ աշխատանքը, որ այդ ցուրտին, վրան վերարկու, գլխուն վզնոց մը փաթթած կը կատարէր։
Սամաթիոյ կայարանին դիմաց կօշկակար էր հայրս։ Թէ նոր կօշիկներ կը սարքէր, եւ թէ մաշածները կը նորոգէր։ Ինք կ՚ապահովէր ձկնեղէնը, քանի Սամաթիան ձուկի մայրաքաղաքն էր այդ ժամանակ։ Ապխտած ձուկի պոլսական օրինակը չիրոզներն են։ Իսկ մոմածածկ ձկնկիթը մեծ խնամքով կը վերածուէր թարամայի։ Մայրս մայրաքաղաքայինը կը զարդարէր գետնախնձորէ պատրաստած ճուտիկներով։ Ձուի սպիտակուցով ալ վարդեր կը սարքէր։ Ամէն տարի խնամքով դուրս կը բերուէին թոփիկի քուրչերը։ Այդ ժամանակ թոփիկը քուրչերուն փաթաթուած կը խաշուէր։ Իսկ պանիրը իբրեւ կանոն, անպայման եռանկիւն պիտի կտրուէր։ Աւագ Շաբթու ամենաերկար օրն էր Հինգշաբթին։ Նախ կը մասնակցէինք վերջին ընթրիքը խորհրդանշող արարողոպութեան։ Երեկոյան կը կատարուէր ոտնլուայի ծիսակատարութիւնը։ Պաքըրգիւղի ու Ենիմահալլէի բոլոր մայրերը իրենց որդիները կը բերէին այդ արարողութեան։ Սարկաւագները կը դժուարանային բազմութիւնը կարգի դնելու։ Այդ գիշերուայ ընթրիքը միայն կանանչ ոսպն էր, որ սեղան կու գար քացախով ու սոխով համեմուած ձեւով։ Ոսպը կը խորհրդանշէ Մարիամ Աստուածամօր արցունքները, որոնք հոսեցուցած էր որդւոյն խաչափայտին տակ։ Համատարած աւանդութիւն մը հայերուս համար։
Ընթիքի աւարտին կրկին եկեղեցի կ՚երթայինք այս անգամ Լացի գիշերուայ կամ Խաւարումի աղօթքները լսելու։ Իրաւ ալ հաւատացեալներ ազդուելով յուզիչ երգեցողութենէն, չէին կրնար զսպել իրենց արտասուքը, հեծկլտալու ձայներ կը լսուէր։ Այդ պահուն կը նկատէի կարգ մը պառաւ կանայք, որոնք շարունակ կապեր կը դիզէին իրենց ձեռքի պարանին։ Մօրս մօտ գտնուղ պառաւ մըն ալ մշտելով իրեն առաջարկեց կապեր կապել «Կապիր մեղքերդ, ազատուիր անոնցմէ» ստիպեց պառաւը։ Մայրս ճարահատ ինք ալ ընդօրինակեց պառաւներուն ըրածը։ Էլիզ մեծմայրս «Հեչ ասանք բան ալ տեսած չէի» ըսելով յայտնեց իր զարմանքը։ Նախորդ տարի Լիբանան ներկայ եղայ խաւարման արարողութեան ու հոն ալ նկատեցի այդ նոյն կապիչի սովորութիւնը։
Աւագ Ուրբաթի արարողութիւնները կը յիշատակեն Քրիստոսի խաչելութիւնը ու թաղումը։ Այդ օր ուխտաւորներ սովորաբար ծաղիկ եւ խունկ կայ տանին եկեղեցի, թաղման թափորը զարդարելու համար։
Աւագ Շաբաթը, որ ծանօթ է նաեւ Խթում կոչումով, արդէն մեկնակէտն է Զատկին։ Այդ օր դարձեալ ժամ պիտի երթայինք եւ եկեղեցւոյ կանթեղի լոյսը մոմեր ի ձեռին տուն պիտի բերէինք «Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց» աւետելով։ Իսկ տնեցիք պիտի պատասխանէին «Օրհնեալ է յարութիւնը Քրիստոսի»։
Այդ օրերուն Զատկի «չէօրէք»ի բուրմունքը կը պատէր թաղի փողոցները։ Մեր տան չէօրէքը մօրքուրս կը պատրաստէր։ Ծութ ու մահլեփ կ՚աւելցնէր թխած խմորին։ Մեծ մօրմէս ալիւր կ՚ուզէր, ան ալ կ՚առարկէր «թըխըզ պիտի ըլլայ, մի դներ» ըսելով։ Չէր հիւսեր, այլ 4-5 ժամ բրգանալէն ետք կը տարածէր ափսէի մէջ եւ կ՚ուղարկէր հացափուռ։
Հոգ չէ թէ կարճատեւ, անպայման պիտի կատարուէին Զատկի այցելութիւնները։ Նախապատուութիւնը ընտանիքի երէցներուն էր եւ կնքահօր, կնքամօր։ Իւրաքանչիւր այցելութենէ կը վերադառնայինք գունաւոր հաւկիթներ եւ չէօրէքներ ստանալով։
Խթման գիշերները մեզ՝ երախաներուս համար արտակարգ ուրախալի էին։ Նոյն սենեակի մէջ զատ սեղանի մը շուրջ կը նստէինք։ Տուները փոքր են, բայց սիրտերը լայն։ Իսկ տրամադրութիւնները գերազանց։ Մեծ պահքի երկար շրջանին չի հնչող բոլոր երգերը իրարու կը յաջորդէին հայերէն, թրքերէն, յունարէն կամ ֆրանսերէնով։ Քեռայրս, լուսանկարիչ Յակոբ Էօզյերլի՝ որ տիյարպէքիրցի էր, ան ալ իր կարգին պիտի կանչէր Տիգրանակերտի երգեր։ Այդ երգերուն պիտի ընկերակցէին ջութակը, ուտը, ձեռնադաշնակը։
Երանելի օրեր էին, որոնց շնորհիւ մենք մենք դարձանք։
