Հոգեճաշ
ՄԿՐՏԻՉ ՄԱՐԿՈՍԵԱՆ
Եօթը տարի առաջ հօրս հետ միասին գացինք եւ առաջին անգամ սեփական հող մը գացինք։ Մենք նախապէս նստելու կամ հերկելու սեփական հող մը չէինք գնած։ Թէեւ մենք սեփական տուն եւ հող ունեցեր ենք մեր գիւղին՝ Հրէտանին մէջ, ըստ իմ մեծ մօրս՝ Սարօ Նէնէի, որ բաժնուեր է հոնկէ երբ հայրս չորս տարեկան է եղեր, այնպէս որ իմ հօրս համար «զուրկ մնացի ընտանիքէս, տնակէս»ը բացատրական էր եւ կ՚երեւի այս պատճառաւ է որ ան երբեք սեփական տուն կամ հող գնելու չդիմեց…։ Իսկ եօթը տարի առաջ ալ երբ միասին հող գնելու գացինք, այս հողն ալ նստելու կամ հերկելու, տուն շինելու, խանութ շինելու, դրամ վաստկելու համար չէ որ գնեցինք։
Մայրս պիտի թաղէինք անոր տակ, Շիշլիի մեր հայոց գերեզմանատունը…։
Մայրս երբ Տիգրանակերտի Հրէտան գիւղը ծնաւ, երբ Տիգրանակերտի փողոցներուն մէջ վազեց, երբ հոն ամուսնացաւ ու մեզ՝ եօթը եղբայրներս ծնաւ եւ մեծցուց, անշուշտ թէ գիտէր որ օր մը պիտի մեռնէր։ Պիտի մեռնէր այնպէս՝ ինչպէս օրինակ՝ մեռած էր իր հայրը, կամ մեծ հայրը՝ Խալօն ու դարձած էր Տիգրանակերտի մեր գերեզմանատան մէջ փոքր հողակոյտ մը…։
Մայրս երբ իւրաքանչիւր մեռելոցին ուխտատեղիի մը վերածած, կ՚երթար կ՚աղօթէր կամ կու լար հօրը գերեզմանին վրայ, անշուշտ կը խորհէր, թէ ինքն ալ օր մը պիտի երկարէր իր հօրը մօտ կամ Տիգրանակերտի մեր փոքր գերեզմանատան մէկ անկիւնը, հոս կամ հոն։ Ան գիտէր, թէ օր մը «մինծ Էսուէծ մըն առնէ իր հոգին»։ Բայց ան երբեք չէր գիտեր եւ երբեք ալ չգիտցաւ, թէ ինչպէս գիշեր մը մեռաւ, երկու օր վերջն ալ ինչպէս խունկով, Աւետարանով, արցունքով եւ անձրեւով շալկեցինք զինքը եւ տարինք յանձնեցինք իր սեփական հողին գիրկը։
Մայրս երբեք չէր գիտեր եւ չգիտցաւ, թէ իր հողակոյտին վրան՝ իր սնարին մօտը խաչ մը պիտի կանգնուէր։ Մայրս երբեք չէր գիտեր եւ չգիտցաւ ալ թէ իր հողակոյտին վրան, իր մարմարեայ խաչին վրան իր անունը գրեցինք. «Հրէտանցի Ազնիւ Խանըմ Մարկոսեան, 1920-1973»։
Մայրս հիմա եթէ ողջ ըլլար եւ բոլոր այս պատմածներս իր երազին մէջ տեսնէր, վստահ եղէք որ պիտի չհաւատար եւ հաւանաբար սապէս պիի ըսէր.
-Ըսիկէ էրէզ է, օղուրթ չէ, ճէրտէր չէ…։
Մանաւանդ երբ տեսնէր, թէ իր շիրիմին վրայ խաչ մը եւ խաչին վրայ ալ իր անունը, եւ աւելին՝ անունն ալ հայերէնով փորագրուած՝ պիտի ըսէր.
-Չ՚ե՛ղնէ ըսանց բէն։ Մէրդ մըն մեռնի, իր գերըզմէնին վրէն խէչ մըն շինին, ընուրէ զէ վրէն իր էնունէ մըա գրին… հէյրէն…։ Կ՚եղնէ՞ ըսանց բէն. չ՚եղնէ…։
Չէր ըլլար. «չ՚եղնէ»։
«Է՞ր», ինչո՞ւ…։
Տիգրանակերտի մեր գերեզմանատունը քաղաքէն հեռու, լայն ու հսկայ պարիսպներուն դրացի հողաշերտ մըն էր։ Երբ շուրջը պատ մը, երբ գերեզմանատան մօտը կամ հեռուն փոքր ծառ մը, վայրի ծաղիկ մը նոյնիսկ չկար, երբ մութ գիշերներուն ալ ննջեցեալները շուներուն, կատուներուն եւ կամ ձմեռները երբեմն գայլերուն՝ կամ մեր խօսքով՝ «գէզէն»ներուն ու «գէլ»երուն հետ միասին կը գիշերէին, երբ ցերեկներն ալ անվարտի լակոտներուն պահուըտուքի կամ խաղի վայրն էր, երբ մանաւանդ նոր թաղուած ննջեցեալի մը երկու ոսկեայ ակռային համար մեռելագողները յարմար առիթի մը կը սպասէին որպէսզի գերեզմանը փորեն, այլեւս շիրիմի մը վրան խաչքար շինել, «աստ հանգչի»ով գրականութիւն մշակել կ՚ըլլա՞ր՝ «կ՚եղնէ՞ր»։ Ուստա Պետօն, Վարպետ Նոնօն երբ լաւագոյն քար կոփողներ են, երբ իրենց կոփիչը ձեռք առնեն քարերուն մարմին կու տան, քարերուն հոգի կու տան, անոնք իրենց մօրը գերեզմանին, Խաչխաթունին շիրիմին խաչքար մը չե՞ն կրնար շինել. «ընունքէ զէւէկ չի՞ն…»։
Տարիներ առաջ Տիգրանակերտի հայոց գերեզմանատունը, աւելի ճիշդը՝ եթէ մեր լեզուով ըսեմ՝ «գէրըզմէն»
Քաղաքի աղբիւրներուն դրացի վայր մըն էր։ Էշերով, ձիերով, ջորիներով կը բերէին աղբեղը, կը թափէին գերեզմաիատան մօտերը։ Մեր գերեզմանատան շուրջը պատ՝ ներսը պահապան չկար, սահմանն ալ յայտնի չէր։ Չէիր գիտեր, թէ աղբանոցը ուրկէ՞ կը զատուի անկէ։ Թուրքերու գերեզմանատուներն ալ մերիններէն մեծ տարբերութիւն մը չունէին։ անոնք քանի մը հատ գերեզմանատուն ունէին, մենք մէկ հատ…։
Հայերը ասկէ քսան տարի առաջ իրենց գերեզմանատան շուրջ պատ մը հիւսեցին։ Հաստ պատ մը, այնքան հաստ որ կարծես մրցումի ելած էր Տիգրանակերտի պատմական պարիսպներուն հետ։ Փոքր տնակ մըն ալ շինեցին գերեզմանատան մէջ։ Քուրդ ընտանիք մը գտան, տեղաւորեցին այս տնակին մէջը եւ կարգեցին իրենց ննջեցեալներուն որպէս պահապան…։
Եօթը տարի վերջ մայրս երբ Շիշլիի գերեզմանատան մէջ իր սեփական հողին հետ միասին կատարեալ հող էր, գիտէր թէ այլեւս իր տեսածներն ալ երազ էին։ Իսկ մենք այլեւս գիտենք թէ մեր մայրը օր մը, գիշեր մը, աւելի ճիշդը՝ ձմրան ցուրտ գիշեր մը, Սուրբ Սարգիսին՝ պիտի չգայ ու պիտի չըսէ հօրս.
-Սգէ՛, ըսօր էնունդի է. փոխինդ շինեցի, էկէ էնունդի շնէֆուր էնիմ։ Էնունովդի էպրիս, զէւկընիրով, տխմըրտիքովդի էպրիս…։
Մայրս եթէ չի գար, մենք կ՚երթանք կ՚այցելենք։ Հրէտանցի Ազնիւ Խանըմ Մարկոսեանը մե՛նք տեսնելու կ՚երթանք։ Եթէ իրեն հետ «զուրցիլ»՝ խօսիլ ուզենք, երբ անոր բան մը պատմելու փափաքը ունենանք, կ՚ելլենք կ՚երթանք։ Մեռելոցի օրուան մը չենք սպասեր։ Մեռելոցի օր մը կարծես քիչ մը գրաբար եւ քիչ մըն ալ պաշտօնական կը թուի մեզի։ Մարդ իր մօրը հետ խօսելու համար մեռելոցի՞ն պիտի սպասէ, կամ էրիկմարդ մը իր կնոջը հետ «զուրցելու հըմէր» մեռելոցին կը սպասէ՞…։
Այդ օրն ալ մօրս հետ խօսելու համար առաւօտ կանուխ Շիշլիի մեր գերեզմանատան առջեւ երբ ձեռքս փունջ մը վայրի ծաղիկ բռնած՝ հօրս հանդիպեցայ, հասկցայ որ ան ալ խօսելու, «զուրցելու» եկած էր իր կնոջը՝ իմ մօրս հետ…։
Ներս մտանք։
Շիշլիի հայոց գերեզմանատունը մեր գաւառացի հեյերուն համար կատարեալ դրախտ մըն է, իր ծառերով, ծաղիկներով։
Ով որ հոս թաղուած է եւ իր գլխուն վերեւ խաչ մըն ալ ունի, կասկած չկայ թէ ուղղակի դրախտ է եկած։
Մայրս այս դրախտին մէկ անկիւնը, անձայն, անշշուկ, անաղմուկ, պարզ խաչքարի մը վերածուած է։ Հայրս շատ հպարտ է այս խաչով, չէ՞ որ անոր վրայ իր եւ մօրս ծննդավայրին, իրենց պապենական գիւղին անունը փորագրուած է, Հրէտան, Հրէտանցի…։
Ծաղիկները կը ձգեմ մօրս շիրիմին վրայ, կը սկսիմ մօրս հետ անձայն խօսիլ, այնպէս՝ ինչպէս ան հիմա՝ սա պահուս կը խօսի ինծի հետ։ Մենք զիրար լաւ կը հասկանանք։ Ան երբեք չ՚ուզեր իմ աչքիս մէջ արցունք տեսնել, ես ալ չեմ ցուցուներ։ Հայրս զբաղուած է կ՚առնէ ծաղիկները, հողը կը փորէ մատներով, ծաղիկներուն կոթերը կը տնկէ հողին մէջ, կ՚ըսէ.
-Ըսանց աղկիկ էղէւ…։
Ու կը դառնայ խաչքարին, կը հարցնէ.
-Չէ՞… Խնօ…։
Խնօն՝ մայրս ձայն չունի։ Թեթեւ հով մը կը պատասխանէ հօրս ձայնին եւ քանի մը չորցած տերեւներ կը շարժին.
«Հէ՜, հէ՜… ըսանց աղկիկ է» կ՚ըսեն։
Հօրս վարի շրթունքը հիմա կ՚աղօթէ։ Անձա՜յն, անշշո՜ւկ, անաղմո՜ւկ…։
Հայրս ո՛չ քահանայ է, ո՛չ ալ սարկաւագ, բայց վստահ եմ թէ լաւագոյն աղօթքն է։ Անոր աղօթքը մայրս լաւ կը հասկնայ։ Հօրս աղօթքը «Հայր Մերկին» է. ան ուրիշ աղօթք չի գիտեր։ Եթէ աղօթքը երկարել պէտք է, «Հայր Մերկին…»ը քանի մը անգամ կը կրկնէ. «Հայր Մերիկնէն աղկիկ էղօթք կ՚եղնէ՞…»։
Ես աղօթք չէի «զուրցեր»։ Աչքերս մարմարեայ խաչին սեւեռած «Ազնիւ Խանըմ Մարկոսեան»ը կը դիտէի։ Ազնիւին «Ա«ին վրայ մողէզ մը եկաւ կեցաւ, կամ ինչպէս մայրս եւ մենք կ՚ըսէինք՝ «Մողէզին բարկացայ. ան ալ կարծես հասկցաւ, ձգեց մեզ դիտելը ու շարունակեց ճամբան, սահեցաւ գնաց Խանըմին «Խ»ին վրայ կեցաւ, պոչը շարժեց, գլուխը աջ ու ձախ շարժեց, յետոյ Հրէտանին «ն»ին քովը վերջակէտ եղաւ։
-Քէլէ՜, էրթէ՜նք։
Հայրս էր. աղօթքը վերջացուցած՝ ինծի կ՚ըսէր։
«Քէլէ՛, էրթէ՜նք»ը վարագոյր մը եղաւ մօրս եւ մեր միջեւ։ Կէս դարու թատերախաղի մը վրան գոցուող անիմաստ վարագոյը մը։ Հայրս առջեւէն, ես ետեւէն, քալեցինք։
Արեւը դեռ իր հսկայ հասակովն էր։ Քանի մը ճնճղուկ ճռուողելով ի զուր կը ջանային գերեզմանատան խորհրդաւոր լռութիւնը խանգարել։ Մեղու մը եղաւ հօրս գլխարկին շուրջ երեք անգամ աղօթեց, հեռացաւ։ Թիթեռնիկ մը ուրիշի մը ետեւէն կը վազէր։
-Ըսիկէ Մանօ Էղբօր գերեզմէնն է։
Հայրս էր կրկին… ու ցոյց տուած գերեզմանին առջեւ կանգ առաւ։
Մանօ Էղբօր գերեզմանը զիս տարաւ տարիներ առաջուան մեր տունը Մանօ Էղբէրը հիմա մեր Տիգրանակերտի տան բակին մէջ նստած՝ հաց եւ տըմս՝ ռուփ կ՚ուտէր։ Հօրս զինուորութեան ընկերն էր, յետոյ ալ իրարու խնամի եղած էին։ Քոյրս՝ Արտեմիսը Մանոյին տղուն հետ կարգուած էր։ Ես նախապէս հաց ու ռուփը այսքա՜ն ախորժակով լափող մարդ չէի տեսած։ Հազիւ, թարմ հացին միջուկը կ՚առնէր, հաստ մատներով կը թաթխէր պղինձէ «ուսքուրային»՝ թասին մէջը։ Ռուփը կը կաթէր իր երկար պեխերէն՝ շապիկին վրայ։ Ան մեծ ախորժակով կը ծամէր պատառը։
Մանօ Էղբէր Սասունցի էր, Հէրէնտ գիւղէն էր։ Սասնոյ լեռներու պէս յաղթանդամ այս գիւղացին հիմա Սասունցիներուն թաղամասը, իր երբեմնի գիւղացիներուն հետ միասին խաչքարի մը վերածուած է։ Խաչքարին վրայ պատկեր մըն ալ կար, զարմացայ. Մանօ Էղբէրը փողկապ ունէր վզէն կախուած։ Մանօ Էղբօր երկար պեխերը որքան բնական, որքան իրական՝ փողկապն ալ այդքան շինծու թուեցան ինծի։ Խընդացի՜…։ Խնդացի եւ վստահ եմ թէ ան ալ պիտի խնդար, ան՝ մեծ Սասունցին, Մանօ Էղբօր երկրացին եւ մեր մեծ նախահայրը՝ Սասունցի Դաւիթը…։
Այդ օրը բան մը եւս սորվեցայ։ Չէի գիտեր, հայրս պատմեց. ըսաւ թէ սասունցիներուն յատուկ թաղամաս մը կայ մեր Շիշլիի գերեզմանատան մէջ։ Այդ թաղամասը սասունցի հայերուն սեփական հողն է։ Սասունցի մը երբ որ մեռնի, հոս կը թաղուի։ Բաւ էոր իր անձնագիրին մէջ Սասուն ծնած է գրուի։ Սասունցի հայ մը ժամանակին գնած է այս հողամասը եւ նուիրած է իր երկրացիներուն…։
-Էպրին սասունցիները։
Հայրս է կրկին… ու աղօթելու կը պատրաստուի։
Հօրս աղօթքը երբ Մանօ Էղբօր օսկըրտիքներուն կը հասնի ու հոնկէ ալ կ՚երթայ մինչեւ Սասունցի Դաւիթին հոգւոյն կը միայնայ, աղօթքը կը վերջանայ, ըսել կ՚ուզեմ՝ հօրս վարի շրթունքը դողդղալէ կը դադրի։
Կը քալենք։ Ան առջեւէն ես ետեւէն՝ դէպի մեծ մօրս՝ Սենեմին գերեզմանը։
-Ըսիկէ լէ միր մինծ պէտրիէրքին գէրըզմէնն է, գինես, չէ՞։
-Գինեմ։
Երբ ես «գինեմ» գիտեմ կ՚ըսեմ, հայրս արդէն աղօթքի սկսած է։ Ան կ՚աղօթէ, ես կը խորհիմ։
-Գինեմ…։
Գինեմը՝ անցեալին բացուող քառորդ դարու պատմութիւն մը կը պարփակէր։
Գինեմը՝ տասնըհինգ տարեկան պատանիի մը ճակատագրական ճամբորդութեան սկիզբն էր։
Գինեմը՝ սա կարճահասակ տրապզոնցի հայուն շնորհիւ, մեր առջեւը բացուող լոյսի ճամբայ մըն էր։
Գինեմը այբ էր, բեն էր, գիմ էր, անոր հիմնած Սուրբ Խաչ Դպրեվանքէն ներս։
Գինեմը անոր հիմնած կամուրջն էր գաւառի ու Պոլսեցի հայերուն միջեւ։
Գինեմը՝ առաւօտեան ժամը չորսին հայերէն գրամեքենայի մը թիք-թաքներուն ձայնն էր։ Երբ մենք քունի մէջն էինք վարը, հոն՝ իր աշխատասենեակին մէջն էր մեր հայիրկը՝ Գարեգին Խաչատուրեան Պատրիարքը։
Գիտեմը՝ Պատրիարքարանի բարապան Կարպիսին պտուղ ուտեն՝ մի՛ մոռնար…։
Գնիեմը՝ նախադասութիւն մըն էր երբեմն բարեկամութեան ընթացքին.
-Մարդոց խօսքերը միշտ հալած իւղի պէս համեղ եւ մեղրի չափ անոյշ չեն…։
Այո, գնիեմը՝ այս անգամ հօրս հարցումին որպէս պատասխան, բայց ինծի համար երիտասարադական զգացում, պաշտամունք, աղօթք եւ վերջապէս խաչքար մըն էր. Սո՜ւրբ…։
Եւ այս մեծ մարդը, այս կարճահասակ տրապիզոնցի հայը հիմա սրբատաշ, մեծ խաչքարի մը տակը հանգի.ստ կը քնանար։ Վստա՜հ եմ։
Հայրս աղօթքը կը վերջացնէ։ Երեսը կը խաչակնքէ։ Կը քալենք։ Այս անգամ կարգը իմս է։
-Հիյէ՛, հայիկ, ասիկա մեր Կեդրոնական Լիսէի նախկին տնօրէններէն Համբարձում Յարութիւնեանի գերեզմանն է։
-Մի՞նծ մէրդ էր…։
Հօրս համար «մեծ մարդ» կը նշանակէ կարդացած, զարգացած։ Մենք ալ տարիներ առաջ գաւառէն հոս՝ կարդալու, սորվելու ըամ տարբեր լեզուով՝ մեծ մարդ դառնալւ եկած էինք։
Մեծ մարդ էր, իմ տօնրէնս էր, երկրաչափութեան ուսուցիչ էր։ Բանաստեղծ ալ էր…։
Հայրս երկրաչափութիւն, բանաստեղ-ութիւն շատ բան չի հասկնար։ Բայց կը համոզուի թէ մեծ մարդու մը գերեզմանին քովն է կեցեր կը զգամ թէ աղօթք կը «զուրցէ» իր տղուն երբեմնի ուսուցիչին հոգւոյն…։
Կը քայենք։
Մտաւորականներու թաղամասը մեծ մօրս՝ Մենեմին գերեզմանին մօտ է։ Ճամբաս կը փոխեմ, կ՚ուզեմ հօրս ցոյց տալ իմ երբեմնի բարեկամս, ընկերս, պաշտօնակիցս՝ Օննիկ Ֆըչըճեանի շիրիմը։
-Հէ՜յվախ, հէ՜յվախ…
Հօրս բացագանչութիւնն է աս, երբ կ՚իմանայ, թէ որքան երիտասարդ մեռած էր այս արժէքաւոր տղան…։ Կը նայիմ Օննիկիին, կարծես ակնոցներուն տակէն կը զգամ փիլիսոփայական ժպիտը։
-Հոս ի՞նչ կը գրէ…
Հայրս ցոյց կու տայ հայերէն գիրերը, կը կարդամ.
«Բառ չեն գտեր, կեանք են ըսեր»։
Երբ կեանքի մասին Օննիկին այս փիլիսոսայութիւնը հօրս համար մէյ մըն ալ իր գիտզած հայերէնովը կը բացատրեմ, անոր երեսին վրայ իրական յուզում մը կը նշմարեմ եւ վստահ եմ, թէ այդ յուզումը կը նշմարէ նաեւ Օննիկն ալ՝ իր պատկեր դարձած խաչքարով։
-Ասիկա ալ մեր Յակոբ Մնձուրին է…
Ցոյց կու տամ Մնձուրիին գերեզմանը։ Հայրս Մնձուրին չէ ճանչցած։ Կը բացատրեմ, կ՚ըեսմ թէ գաւառը Մնձուրի էր, իսկ Մնձուրին՝ գաւառ…։
Հայրս՝ որպէս գաւառացի կը հիանայ վարպետին։ «Հայր մեր» մը Օննիկին, «Հայր Մեր» մըն ալ Մնձուրիին համար կը մրմնջէ ու կը շարունակենք մեր ճամբան։
-Է՜յ Սենեմ, է՜յ Սենեմ…պէմուրատ էղնէս, ի՞նչ կ՚էնիս…
Հայրս է կրկին… ու մեծ մօրս շիրիմին առջեւը կեցած է հիմա։
Սենեմը՝ մեծ մայրս, անշուշտ չի լսեր հօրս խօսքերը։ Սենեմը հիմա հող է, երկու վայրի ծաղիկ է, նիհար երկաթեայ խաչ մըն է։ Երկաթագործ տղու մը մայրը՝ գերզմանին վրայ խաչքա՞ր կ՚ունենայ։ Չէ՜…։ Խաչերկաթ կ՚ունենայ անշուշտ, եւ թէ ի՛ր իսկ տղուն՝ երկաթագործ իմ քեռիիս՝ Խաչոյին ձեռքովը շինուած…։
-Սենեմը, իր էղջիկէն՝ Խնոյէն լէ էւելի, եսի կը սիրէր, գիտե՞ս…
Հայրս հպարտ է իր զոքանչին համակրանքով…։
Կը յիշեմ մեծ մայրս, Տիգրանակերտի մեր տան բակին մէջ…ընկոյզ կը կոտրէր, մեզի փոքրերուս կու տար պաստեղին կը փաթթէինք ու կ՚ուտէինք։
-Է՜յ Սենեմ…
Կը յիշեմ մեծ մայրս, իր ճերմակ մազերով, իր մաշած ստինքով։
-Է՜յ Սենեմ…
Սենեմը հիմա թոնրատան մէջ մալէզ կ՚եփէ։ Սենեմը հիմա չորցած հացի կտոր մը լինդերովը ծամել կը ջանայ։
-Է՜յ Սենեմ…։
Սենեմը հիմա ցորեն «կը հընտէ» ալիւր կը մաղէ, խմոր կը շաղուէ։
-Է՜յ Սենեմ…։
Ագռաւ մը կարծես կը պատասխանէ հօրս ձայնին ու ղրա՜ւ, ղրա՜ւ, ղրա՜ւ կը թեւարկէ կ՚երթայ, մօտակայ ուրիշ շիրիմի մը վրան կ՚աղօթէ։
-Է՜յ Սենեմ, հոս զէ ջուրի մօտ իս, պէմուրատ…։
Մեծ մօրս գերեզմանը աւազանի մը մօտն է, մէջը փոքր կարմիր ձուկեր կը լողան։ Հայրս կը բացատրէ։
-Պէմուրատը ջուրէ շատ կը սիրիր, հոս զէ հէվուզի քովէ ինկիր…։ Շանսով է, բեխտեւուր է…։
Հօրս կը ձայնակցիմ։ Շիշլիի մէջ թաղուիլ ու անբախտ ըլլալ կարելի՞ է…։
Երբ հայրս վերջին «Հայր Մերիկն»ն ալ մեծ մօրս գերեզմանին մօտ կ՚ըսէ, իր աղօթքը կ՚երթայ կը խառնուի բոլոր ննջեցելոց հոգւոցն ու խունկ կ՚ըլլայ, կը մխայ։ Մենք կը բաժնուինք գերեզմանատունէն։
Կը քալենք անձայն։ Հայրս նպարավաճառի մը առջեւ կը կենայ։ Քիլօ մը թուզ կը գնէ.
-Միր Հրէտանի թուզին կըլմէնի…։
Հայրս ատիկա իր գիւղին՝ Հրէտանի թուզին կը նմանցնէ։ Կ՚առնենք, կը քալենք։ Քիչ յետոյ ուրիշ մրգավաճառի մը առջեւ կանգ կ՚առնէ։ Քիլօ մը չոր թութ կը գնէ.
-Միր Հրէտանի թութէ էւելի աղկիկ է, գինե՞ս…։
Հայրս իբրեւ թէ կը հարցնէ, բայց իմ պատասխանիս պէտք չունի։ Իր համոզումն է այդ. Հրէտանին թութը աւելի համով է…։ Հայրս ուրիշ համոզում մըն ալ ունի, կ՚ըսէ.
-Մէմիդի միր Հրէտանի թուզէ, միր թութէ շատ կը սիրիր. ըսունքէ էղքէտներուն իտէնք, իրէնքէն բէժնինք մէյմուդի հոգուն ըմէր։
-Հը՜, տանք, աղքատներու բաժնենք…։
Կը ձայնակցիմ հօրս ու կը քալենք։ Հայրս առջեւէն, ես ետեւէն։ Հայրս երկու ձեռքին մէջ մէյմէկ թուղթէ տոպրակ, մօրս համար հոգեճաշ պիտի բաժնէ աղքատներուն։
Ան առջեւէն ես ետեւէն, աղքատ մը կը փնտռենք քաղաքին մէջ։
Հոգաճաշ պիտի բաժնենք…։
«Հոգեճէշ մըն իտէնք…»։
