Յուշեր Երբեմնի Եոզղադէն
Աւանդութիւններ յօդուածաշարքի այս շաբաթուայ կանգառն է երբեմնի հայաշատ Եոզղադ քաղաքը, որուն մասին յօդուածաշարքի համակարգող Պեսսէ Քապաք խօսափողը ուղղած է Անդրանիկ Տեմիրի։ Այժմ կը լսենք իր պատմութիւնը։
1931-ին ծնած եմ Եոզղադ քաղաքը հօրս ընտանիքը Սեբաստիոյ Ուլաշ գաւառէն եկած ու Եոզղադի Աքտաղ Մատենի Քիւրքչիւ գիւղը հաստատուած են։ Երկար տարիներ առաջ Ուլաշի մէջ ապրած է Գարակաւուր անունով անձ մը։ Հայրս կ՚ըսէր թէ մեր գերդաստանը իրմէ սերած է։ Մեծ հայրս ութը եղբայր եղած են։ Յովակիմ մեծ հայրս ութը տարի վարած է նաեւ գիւղապետի պաշտօնը։ Մերոնք բացի հողագործութենէ ու անասնապահութենէ դարբին էին նաեւ։ Այդ է պատճառը, որ մականուններու նոր օրէնքի հաստատման տարիներուն Գարակաւուր ազգանունը փոխեցին Տեմիրի։
1915-ին Յովակիմ Պապս զինուոր էր։ Ճիշդ ալ գարնան ամիսներուն աւարտած էր բանակի ծառայութեան պարտականութիւնը ու կը վերադառնար հայրենի օճախը։ Սակայն ափսոս չէ կրցած յաջողիլ եւ մեր գիւղի մօտակայքը սպանուած է։
Հայրս երեք անգամ մազապուրծ փրկուած էր մահէն։ Առաջինը սպաննելու համար հաւաքուած խումբին մէջ հրամանատարը կը խնայէ շուրջ 15 անչափահաս երախաներ, որոնցմէ մէկն ալ հայրս է։ Յաջորդին երկու անգամ եւս կը ձերբակալուի, բայց մեծ մայրս առաջինին երկու ոչխար, երկրորդին 50 փեթակ կաշառք տալով կը փրկէ հայրս։
Մեծ մայրս թէեւ հայս փրկած էր, բայց չէր կրցած փրկել ինքզինք։ Աւելի ետք թուրք մը եկած է եւ հօրաքոյրս վերցնելով տարած։ Հօրաքոյրս աղաչած է որ երկու եղբայրներն ալ հետը տանի, ըսելով որ գոնէ ասոնք ալ թող ազատին։ Մարդը խղճացած եւ հայրս ու հօրեղբայրս ալ հետը տարած է։ Անշուշտ հետը տարած է նաեւ տան բոլոր ունեցուածքը եւ անասունները։ Հօրաքոյրս այդ մարդուն չորրորդ կինը եղած է եւ միշտ նախատինքի ենթարկուած՝ «Կաւուր կելին» կոչումով։
Մօրս մայրը Սանդիկ Կեսարիոյ Թալաս գաւառէն հարս եկած է Եոզղադ։ Ամուսինը Անդրանիկ եւ Քատիմ անուն երկու որդիները եւ բոլոր ընտանիքը սպանուած են։ Սանդիկ փրկուած է այդ սպանդէն եւ յաջողած է Եոզղադի Աղա Պուճաք գիւղը հասնիլ։ Հոն սովորական գործեր ընելով կը ճարէ ապրուստը։ Իր դուստրերէն մէկը թուրքերը առած են, բայց մնացած բոլորը յաջողած է ամուսնացնել հայերու հետ։ Այդ աղջիկներէն մէկը ամուսնացած է տարածաշրջանի մեծահարուստներէն համարուող Շահ Իսմայիլին ապաստանած որբի մը հետ։ Այդպէսով ամբողջ ընտանիքը կը մտնեն Շահ Իսմայիլի պաշտպանութեան, որ անցեալին ունեցած է հայ գործընկեր մը Ադամեան անունով։ Սանդիկի մնացած հինգ դուստրերէն կրտսերագոյնն ալ կ՚ամուսնացնեն հօրս հետ։ Այդ ամուսնութենէն նախ կը ծնի քոյրս։ Զիս կը կոչեն սպանուած քեռիիս անունով Անդրանիկ։ Ինձմէ վերջ կը ծնին երկու քոյրերս։
1938-ին ես դեռ հազիւ եօթը տարեկան էի պետական պաշտօնեաներ խուժեցին մեր տուն եւ պահանջեցին տան սեփականութիւնը վկայող փաստաթուղթ մը։ Չունէինք նման փաստաթուղթ, քանի որ շատ երկար տարիներ կ՚ապրէինք այն տան մէջ, որ կառուցուած էր իմ նախնիներու կողմէ։ Այդ մէկը պատճառաբանելով գրաւեցին տունը եւ տրամադրեցին Յունաստանէ կամ Ռումանիայէ եկած գաղթականներուն։ Այդ գիւղին մէջ մենք հայերս շուրջ տասը ընտանիք էինք։ Բոլորին ալ տուները մօտաւորապէս երկու ժամուայ ընթացքին գրաւեցին։ Նոյեմբեր ամիս էր, այսինքն ցուղտ ձմեռ։ Այն ինչ որ կրնայինք առնել մեզ հետ առինք ու լքեցինք տունը։ Այսպէսով անգամ մըն ալ ապաստանեցանք շրջակայ թուրք կամ ալեւի ընտանիքներուն։ Բուռ մը հացի համար ծառայեցինք իրենց։ Անոնցմէ մէկ մասն ալ գաղթեցին Իսթանպուլ։ Հայրս ալ մեզ Յովհաննէս հօրեղբօրս հետ ղրկեց Իսթանպուլ եւ ինք միջոց մը եւս մնաց հոն գործերը դասաւորելու համար։ Ուրեմն հօրեղբօրս հետ միասին եկանք Իսթանպուլի Օրթագիւղ թաղամասը, ուր կը գործէր գաղթակայան մը, ունենալով մեզ նման 40 կամ 50 ընտանիքներ, բոլորն ալ Եոզղադէն եկած։
Այդ տարիներուն շուրջ 200 կը հաշուէր գաղթակայանի բնակչութիւնը։ Մեզի տրամադրուած սենեակին մէջ երկու ըընտանիք կը բնակէինք։ Ընդամէնը 14 հոգի։ Այդ նոյն սենեակին մէջ ճաշ կ՚եփէինք, կը ճաշէինք ու կը ննջէինք։ Մօրաքրոջս ընտանիքը եւս Պրունքշլայէն Իսթանպուլ եկան։ Տեղւոյն հայերը 80 տոկոսով Պոլիս եկած էր։ Իսկ մնացածները ցրուած էին շրջակայ գիւղերուն։ Եկողները բնակեցուեցան նաեւ Սամաթիոյ գաղթակայանը։ Այժմ Սահակեան երկորդական վարժարանի գտնուած տարածքը այդ ժամանակ տրամադրուած էր գաղթականներուն։ Հոն եւս սենեակնները վարագոյրներով բաժնուած էին եւ ընտանիքներ կը կիսէին նոյն տարածքը։
Այդպէսով մենք վերագտանք մօրաքրոջս ընտանիքը։ Մայրս եւ քոյրս քանի մը օր ետք ամասեացի Պետրոս Էֆենտիի ծխախոտի գործարանը աշխատանքի սկսան։ Տարի մը անց հայրս ալ միացաւ մեզ։ Աշխատանք գտաւ դարբնոցի մը մէջ։ Այդպէսով կայարանէն ելանք եւ տուն մը վարձեցինք։ Ես կը յաճախէի Օրթագիւղի Թարգմանչաց Վարժարանը։ Աշակերտութեան գրեթէ կէսը մեզ նման գաղթականներ էին։
Արդէն վրայ հասած էր Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմը, որ իր հետ բերաւ նաեւ տնտեսական ճգնաժամ։ Ոչ ցորեն կարելի էր գտնել, ոչ ձաւար։ Հայրս որոշեց վերադառնալ գիւղ, ուր ամէն ինչ աւելի աժան էր։ Նկատեցինք որ գիւղացիներն ալ ուրախացան մեր ետդարձով, քանի որ խիստ կարիք կար դարբինի։ Երբ վերադարձանք Եոզղադ տեսանք որ Պալքանեան թերակզիէն եկած գաղթականները բնակեցուած էին բոլոր գիւղերուն։ Քելլեր գիւղի մէջ ալպանացիներ կը բնակէին։ Անոնցմէ մէկը նպարավաճառի խանութ բացած էր։ Բաներ մը առնելու համար մտայ խանութը եւ նպարավաճառը գիրքէ մը էջ փրցնելով առածներս փաթթեց անոր մէջ։ Տեսայ որ հայերէն գիրեր կան։ Հարցուցի որ ուրկէ՞ գտած է այդ գիրքը։ «Եթէ կ՚ուզես քեզ կու տամ» առաջարկեց։ Իսկոյն թղթատեցի։ Մեր վարժարանի ուսուցիչներու նկարները տեսայ։ Այսօր անոնցմէ միայն Մինաս Էֆենտիի անունը կը յիշեմ։ Մէյմն ալ տաղասաց Յովհաննէսի ոտանաւորները։ Մեր բնակած գիւղի մէջ ալեւիներ եւս կ՚երգէին անոր տաղերը։ Այդ ժամանակ ալեւիներու եւ մեր Քելլեր գիւղը հարեւան տարածքներ էին իրարմէ մէկ ժամ հեռաւորութամբ։ Գիւղացիները կը ճանչնային զիրար։ Վերջապէս խանութպանն ալ Յունաստանէն գաղթած ալպանացի մըն էր։ Իր թոյլտուութեամբ մօտ տասը գիրքեր վերցուցի այդ սնտուկէն։ Գիւղացիներէն ով որ տեսաւ մէկական հատ վերցուց։ Իմ թէ մօրենական կողմս եւ թէ հօրենական հայախօս չէին։ Միայն հայերէն կ՚աղօթէին։ Սամաթիոյ մէջ Եոզղադի գաղթականներու թիւը հասած էր 100 ընտանիքի։ Ընդհանրապէս հայախօս չէին։ Կորսնցուցած էինք մայրենի լեզուն, բայց կը պահէինք կրօնական բոլոր աւանդութիւնները եւ սովորութիւնները։ Կը հնազանդէին պահքի կանոններուն։ Կը յարգուէր նաեւ տօնական սեղանի աւանդութիւնը անշուշտ որոշ համետութեան մէջ։ Եկած էինք այնպիսի գաւառէ մը, ուր անցեալին ունեցած էր աւելի քան 40 եկեղեցիներ։ Մեր օրերուն այդ եկեղեցիներէն շատեր աւերուած իսկ ըլլան անոցն փլատակները կ՚արժանանային մեծ յարգանքի։ Մարդիկ մոմեր կը վառէին փլած պատերու քարերուն վրայ։
Անշուշտ որ Զատկին հաւկիթ կը ներկէինք եւ ունէինք Զատկի յատուկ կաթան։ Փուռ չունենալնուս կաթան կը պատրաստէինք թոնիրը ծածկող երկաթի մը վրայ։ Խմորը դնելէ ետք վրան կը ծածկէինք երկրորդ երկաթով մը, որուն վրայ կը լեցնէինք կրակ։ Այդ երկու երկաթներու միջեւ եփած կաթային քաղցրութիւնը չեմ մոռնար։
Տօնական օրերուն մաքուր զգեստներ կը հագուէինք, կը լոգնայինք կը սափրուէինք։ Բայց տօնը չէինք կրնար ապրել։ Հոգեւորական չունէինք, անոր փոխարէն ունէինք հայերէնով գրաճանաչ մարդիկ։ Օրինակի համար այժմ Ինճիրլի թաղը բնակող Տաւիթին հայրը Յովհաննէս, որ ցեղասպանութենէ առաջ սարկաւագ եղած է։ Ան կը պսակէր, ան կը մկրտէր։ Նաեւ Եոզղադի մէջ կար Աստուածատուր անուն մէկը, որ Ալլահվերտի կը կոչէին ու ինք եւս մկրտութիւններ եւ պսակներ կը կատարէր։ Աւելի ետք Կեսարիոյ քահանան սկսած էր շրջակայ գիւղերը այցելել։ Մեր նախորդ սերունդը երբեք հոգեւորական չէր տեսած։ Նոյնիսկ պատահած է դէպքեր, ուր թաղումներու ընթացքին դիմենք տեղւոյն իսլամ կամ ալեւի հոգեւորականներուն։ Կը յիշեմ դէպք մը, ուր միայնակ մարդ մը ճիշդ մեզ նման տնտեսական ճգնաժամէն ազատուելու համար վերադարձած էր Եոզղադ ընտանիքը թողելով Իսթանպուլ։ Այստեղ աշխատելով կը հոգար իր ընտանիքի կարիքները։ Հիւանդացաւ ու մահացաւ մեր գիւղը։ Հայրս ալեւի հոգեւորականէ մը խնդրեց որ աղօթէ իր հոգիին համար եւ ապա հողին յանձնենք։
1943-ի գարնան ամիսներն էին։ Խեղճը թաղեցինք ալեւիներու գերեզմանատանը։ Նոյն տարուայ ամառ ամիսներուն կորսնցուցինք նաեւ մեծ մայրս Սանդիկը։ ալեւի կանայք եկան ննջեցեալը լուացին, ապա պատանքով պատեցին եւ թաղումը կատարեցինք ալեւիներու գերեզմանատանը։
Հետզհետէ շատցած էին վերադարձողները։ Կրկին համայնքի մը վերածուեցանք։ Կը յիշեմ անգամ մը գիւղի մէջ հարսանիք մը կար եւ փեսային հայրը Աւետարան կարդալով պսակեց իր որդին։ Աւելի վերջ այդ ընտանիքի հետ խնամի ալ եղանք։ Տակաւին այդ ժամանակ ինծի հարցուցած էր թէ «Տէրունական Աղօթք»ը գիտե՞մ։ Մայրս սորվեցուցած էր «Այո» պատասխանեցի։ Այն ատեն ինծի պարզեց պսակադրութեան գաղտնիքը. «Հարսը, Փեսան թող ձեռք ձեռքի տան դուն ալ անոնց գլխուն վերեւ երեք անգամ Հայր Մեր կարդայ, այսքանը բաւարար է արդէն»։
Յաճախ իրար կ՚այցելէինք եւ «արափաշը» կ՚ուտէինք։ Արափաշըն տարածուած սովորութիւն մըն է Եոզղադ, Կեսարիա եւ Սեբաստիա շրջակայքը։
Մեր մօտ կար նաեւ «դրսի սենեակ»ի սովորութիւն մը։ Դրսի սենեակը հիւրերու յատուկ էր, որոնք ամէն ազգութենէ, կամ ամէն կրօնքէ կրնային ըլլալ։
1960-ական տարեթիւերուն վերստին սկսաւ դէպի Իսթանպուլ գաղթը։ 1967-ին մենք ալ մեր արտերու բոլոր բերքը վաճառեցինք, անասունները ծախեցինք ու վերջնականապէս գաղթեցինք Իսթանպուլ։
