Հրանդի 61-րդ Սեպտեմբերի առթիւ

ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

[email protected]

Երբ մարդ պաշ­տօն է ստա­նում, ապա ստի­պուած հրա­ժեշտ է տա­լիս ճշմար­տութեանը։ Իս­րա­յէլը, օրի­նակ, պե­տական մա­կար­դա­կով ժխտում է Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը, եւ Իս­րա­յէլի ճշմա­րիտ գիտ­նա­կան­նե­րը հա­մարում են, որ այդ ժխտու­մով արա­տաւոր­ւում է հէնց Հո­լոքոս­տի նա­հատակ­նե­րի յի­շատա­կը։ Իս­րա­յէլ­ցի գիտ­նա­կան Յաիր Ահարո­նը խնդի­րը տես­նում է նրա­նում, որ այս հար­ցը Իս­րա­յէլի անվտան­գութեան յանձնա­ժողո­վի քննարկման առար­կան է, մինչդեռ հար­կա­ւոր է, որ­պէսզի կրթու­թեան յանձնա­ժողո­վը քննար­կի. «Իս­րա­յէլը պէտք է լի­նէր առա­ջին պե­տու­թիւնը, որ կը ճա­նաչէր Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը, սա­կայն Իս­րա­յէլը ոչ միայն չի ճա­նաչում այդ փաս­տը, այլ՝ ժխտում է»։ Ըստ Իս­րա­յէլի պե­տական դիր­քո­րոշ­ման Հո­լոքոս­տը իւ­րա­յատուկ ցե­ղաս­պա­նու­թիւն է, որն առանձնա­նում է միւս բո­լոր ցե­ղաս­պա­նու­թիւննե­րից։ Հա­մեմա­տելով Իս­րա­յէլը Հա­յաս­տա­նի հետ, Ահարո­նը նշում է, որ Իս­րա­յէլը շատ աւե­լի ու­ժեղ եր­կիր է եւ գո­յատեւ­ման պայ­քա­րի խնդիր չու­նի, ինչպէս ներ­կա­յիս Հա­յաս­տա­նը։ Վեր­ջա­պէս, նա ասում է, որ հրեանե­րը մէկ ան­գամ տու­ժե­ցին, իսկ հա­յերը եր­կու՝ ի նկա­տի ու­նե­նալով ժխտու­մը։ Զուտ իրա­ւական տե­սան­կիւնից թուրքա­կան կող­մը ճիշդ է, քան­զի ցե­ղաս­պա­նու­թիւն եզ­րը ըն­դունուեց Ռա­ֆայել Լեմ­կի­նի (1900-1959) կող­մից կա­տարուածից յե­տոյ, բայց Հո­լոքոստն էլ կա­տարուեց նախ­քան այդ եզրն ըն­դունուելը։ Սա է իրո­ղու­թիւնը։ Հրեայ փաս­տա­բան Լեմ­կի­նը ստեղ­ծեց ցե­ղաս­պա­նու­թիւն հաս­կա­ցու­թիւնը, հիմք ըն­դունե­լով հա­յերի ոչնչա­ցու­մը որ­պէս դա­սական օրի­նակ եւ մշա­կեց բա­նաձեւ, ուղղուած կազ­մա­կեր­պիչնե­րի ան­պատժե­լիու­թեան դէմ, իսկ հրեական պե­տու­թիւնը որա­կում է Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը ըն­դա­մէնը որ­պէս ոճ­րա­գոր­ծութիւն եւ չու­սումնա­սիրուած փաստ։ Երէկ զո­հերը «միայն» հա­յերն էին, այ­սօր «միայն» հրեաներն են, բայց նաեւ լե­հերն ու այլ եւ­րո­պական ժո­ղովուրդներ։ Իսկ ո՞վ կը լի­նի վա­ղը։ -զգու­շացնում էր Լեմ­կի­նը 1948-ին։ Վա­ղը դար­ձաւ այ­սօր եւ ար­դէն բա­ցար­ձակ կա­րեւոր չէ, թէ ով­քեր են տու­ժում եւ ով է յան­ցա­գոր­ծը, որով­հե­տեւ մենք ան­պատժե­լիու­թեան յաղ­թարշա­ւի ակա­նատեսն ենք դար­ձել։

Եր­կու ան­գամ չենք տու­ժել, այլ՝ երեք

Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը ոչ միայն ժխտուել է, այլ նաեւ լռու­թեան է մատ­նուել. խօ­սել այդ մա­սին կամ ինչ-որ կեր­պով յար­գել զո­հերի յի­շատա­կը չէր կա­րելի ո՛չ Սո­վետա­կան Հա­յաս­տա­նում մին­չեւ 1965-ը, ո՛չ էլ Թուրքիայում՝ մին­չեւ Հրան­դի սպա­նու­թիւնը։ Այդ տե­սակէ­տից հան­ճա­րեղ եմ հա­մարում Ֆա­դիհ Աքը­նի «Սպի» ֆիլ­մը։ Գլխա­ւոր հե­րոսը՝ Նա­զարէթ Մա­նու­կեանը սպան­դի ժա­մանակ, երբ զո­հերին գլխա­տում էին, ողջ է մնում, սա­կայն այ­նուամե­նայ­նիւ վնա­սուած­քի պատ­ճա­ռով կորցնում է խօ­սելու ու­նա­կու­թիւնը։ Պա­տահա­կան չէր, որ Չափ­լի­նի համր ֆիլ­մե­րը դի­տելիս նա միւսնե­րի պէս չէր ծի­ծաղում, այլ՝ ար­տասւում էր։ Նա­զարէ­թի մէջ մեր ողջ ազ­գի վի­ճակն է մարմնա­ւորուած, այ­սինքն մէկ մարդ, ամէն ողջ մնա­ցած հայ մարդ իր ու­սե­րի վրայ կրում էր ծան­րա­գոյն ող­բերգու­թեան բե­ռը առանց ոեւէ մէ­կին պատ­մե­լու հնա­րաւո­րու­թեան։ Իսկ յան­ցանք կա­տարուած երկրում ստեղ­ծուել էր տե­ղեկա­տուա­կան դաշտ, որ­տեղ զո­հերը ստի­պուած էին մտիկ անել ոճ­րա­գոր­ծի «Ճիշ­դը» հա­յերի «յան­ցանքնե­րի» եւ «դա­ւաճա­նու­թեան» մա­սին։ Ահա այդ դաշ­տը դուրս եկաւ Հրան­դը որ­պէս միայ­նակ զի­նուոր, ու­նե­նալով ահ­ռե­լի զէնք, որն էր ճշմար­տութիւ­նը։ Ո՛չ, Հրան­դի նպա­տակը ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչու­մը չէր։ Նա դուրս էր եկել ոչ թէ ժխտման դէմ, այլ՝ լռու­թեան։ Խօ­սէ՛ք, ժխտէ՛ք, վի­ճէ՛ք, վի­ճաբա­նէ՛ք, ապա­ցու­ցէ՛ք, միայն թէ մի՛ լռէք, կար­ծես, ոչինչ չի՛ պա­տահել եւ մենք չկանք։ Նրա ըն­կերնե­րի մէջ էին ե՛ւ ցե­ղաս­պա­նու­թիւն ըն­դունող­նե­րը, ե՛ւ ժխտող­նե­րը։ Այ­սօր դժուար է երե­ւակա­յել, որ Սա­պիհա Կէօք­չէ­նի հայ լի­նելու լու­րը դարձրեց Հրան­դին թի­րախ. հա­մացան­ցում տար­բեր լե­զու­նե­րով 2004-ին ողջ Թուրքիան ցնցող գաղտնի­քը վա­ղուց գաղտնա­զեր­ծուել է։ Բայց այն ատեն դու շա՛տ հե­ռուն գնա­ցիր, Հրանդ… Ծնունդդ շնորհաւոր։