Հրանդ Տինք Հիմնարկի Գիտաժողովը
ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Պոլսահայ ընկերական կեանքէ ներս նախորդ շաբաթավերջին կարեւորագոյն նախաձեռնութիւններէն էր Հրանդ Տինք Հիմնարկի երկօրեայ գիտաժողովը։ Ան կը կրէր «Կործանուած քաղաքակրթութիւն՝ ոչ իսլամ բնակչութեան ունեցուածքը Օսմանեան Կայսրութեան անկումի եւ վաղ հանրապետական ժամանակաշրջանին» խորագիրը։ Պողազիչի Համալսարանի երբեմնի պատմական մատրան, իսկ այժմու անուանումով «Ալպէրտ Լոնկ» դահլիճի մէջ կայացած համագումարին կազմակերպման համար իրենց աջակցութիւնը կը բերէին քաղաքի երեք կարեւոր ԲՈՒՀ-երը՝ Պողազիչի, Սապանճը եւ Պիլկի համալսարանները։
20 Նոյեմբեր Ուրբաթ առաւօտ համագումարը մեկնարկեց Հրանդ Տինք Հիմնարկի անունով Ռաքէլ Տինքի, Պողազիչի Համալսարանի անունով Կիւլայ Պարպարոսօղլուի, Սապանճը Համալսարանի անունով Նիհաթ Պէրքէրի եւ Պիլկի Համալսարանի անունով Մեհմէտ Տուրմանի ելոյթներով։ Համագումարի առաջին նիստի ընդհանուր խորագիրն էր «Պատմական ենթահողը»։ Այհան Աքթար ստանձնեց նիստավարի պաշտօնը, իսկ զեկոյցներով ներկայացան՝ Ապտիւլհամիտ Քըրմըզը, Մուսթաֆա Էրտէմ Քապատայը եւ Նիլայ Էօզօք Կիւնտողան։ Այս վերջինի զեկոյցը կը բնութագրէր 1840-1870 թուականներու միջեւ Բալուի մէջ հասարակական բռնութեան տնտեսական գործօնները եւ կու գար իբրեւ ուշագրաւ զեկոյց։ Իսկ նախորդ երկու զեկուցողները ներկայացուցին իրենց տոքթորականի ընթացքին պաշտպանած տեսութիւնները։
Երկրորդ նիստը ձօնուած էր աշխատուժի յատկութիւններուն։ Ահմէտ Ինսելի վարած այս նիստին Հոլանտացի ակադեմական Յելլէ Վերհէյ զեկուցեց խիստ կարեւոր նիւթ մը ներկայացնելով, «1890-ականներուն գաւառէն դէպի Իսթանպուլ հայոց գաղթը»։ Վերհէյի այս զեկոյցին անդրադառնանք կողքի սիւնակով։ Երկրորդ զեկուցող Սինան Տինչէր ներկայացուց հայ գաղթականաց զօրակցութեան ցանցերը։
Երրորդ նիստը վարեց Էտհէմ Էլտէմ։ Այս նիստին Զէյնէփ Քէզէր ծանօթացուց ցեղասպանութեան յաջորդող շրջանին Խարբերդի եւ շրջակայքին մէջ ճարտարագիտական եւ հողագործական կառոյցներու հարկադրուած փոփոխութիւնը։ Էլչին Մաճար որպէս գրաւուած տարածքներու ուշագրաւ օրինակ, մանրամասնութեամբ պատմեց Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան պատկանող հարստութեան կեղեքումը։ Նիւթը ալ աւելի ուշագրաւ կը դառնար նկատի ունենալով Կիլիկիոյ Արամ Ա. Կաթողիկոսի այդ հարստութեան վերադարձին համար Թուրքիոյ Սահմանադրական Ատեանի մօտ բացած դատը։ Գարոլին Մեսրոպեան Հիքմըն նիւթ ունեցաւ Աֆյոն Գարահիսարի հայութեան տնտեսական կեանքը 1875-1925 թուականներու միջեւ։
Օրուայ չորրորդ եւ վերջին նիստի ընթացքին քննարկուեցան այս անգամ ոչ հայերու վերաբերեալ նոյն բնոյթով խնդիրներ։ Էյալ Կինիօ յետ Պալքանեան Պատերազմին Տիմէթոքայի մէջ միջհամայնքային յարբերութիւնները քննարկեց։ Ճիորտանօ Ալթառոզի անդրադարձաւ վերջին լեւանթէններու ընկերային ու կրօնական ապրումներուն։ Իսկ Տիմիթրիս Սթամաթօփուլօ փաստաբան Վլատիմիր Միրմիրօղլուի օրինակէն մեկնելով ներկայացուց 1919-1922 թուականներուն Պոլսոյ յոյն քաղքենիութիւնը։
Շաբաթ օրուայ նիստերուն առաջինը դարձեալ ձօնուած էր անհատական պատմութիւններու։ Այսպէս Օյա Կէօզէլ Տուրմազ ծանօթացուց աքսորեալ հայ վաճառական մը՝ Իպրանոսեանը։ Ճոնաթան Քոնլին խօսեցաւ երկրի ամենահաւատարիմ տարրերէն մէկուն, Կիւլպէնկեան ընտանիքին մասին։ Իսկ Սէզայի Պալճը Կերասոնի մէջ յոյն քաղքենիութեան վերելքը պատմեց Կերասոնի քաղաքապետ Քափթան Եորկի Քոսթանդինիտի Փաշայի օրինակով։
Բանախօսութեան վեցերորդ նիստը նիւթ կ՚առնէր իրաւական եւ կրօնական ճնշումները։ Պատմութեան Հիմնարկի ատենապետ Պիւլէնթ Պիլմէզի ղեկավարած այս նիստին մէջ երիտասարդ պատմաբան Մեհմէտ Փոլաթէլ նմոյշներ ներկայացուց 1908-1912 թուականներու միջեւ հայոց նախ գրաւուած ապա վերադարձուած կալուածներու մասին օրէնքի յօդուածները եւ շրջաբերականները։ Հիլմար Քայզէր խօսեցաւ թալանի ենթարկուած «շարժուն» գոյքերու մասին։ Անուշ Յովհաննէսեանի զեկոյցը դարձեալ խիստ ուշագրաւ էր, քանի որ ան կը քննարկէր ժառանգի իրաւունքէն օգտուելու համար որդեգրուած եւ այդ ընթացքին ալ բռնիօրէն իսլամացուած անչափահասներու խնդիրը։ Համիտ Պոզասլան շահեկան զուգահեռներ հիւսեց Հայոց ցեղասպանութեան եւ Հոլոքոստի տնտեսական թալանի ծրագրին մասին։
Եօթերորդ նիստը վարեց Այֆէր Պարթու Ճանտան։ Հոս Իւմիտ Քուրթ լքուած տարածքներու վերադարձի գործընթացը դիտեց «Ճէպիլ ի Պէրէքէթ» սանճաքի, յատկապէս Եդեսիա եւ Օսմանիյէ քաղաքներու օրինակով։ Էլինօր Մորաք պրպտեց թրքերէն իրաւաբանական բառամթերքի մէջ «գործնականապէս անտէր մնացած» բացատրութեան բովանդակութիւնը։ Ֆրանչէսքա Փէնոնի Ի. դարու սկիզբներուն Կեսարիոյ եւ շրջակայ գիւղերու մէջ հայոց կրօնական ճարտարապետութեան ոչնչացումը պատմեց։ Ֆըրաթ Կիւլլիւ ծանօթ անուն մըն է իբրեւ թատերական պատմագէտ։ Ան ալ իր կարգին ներկայացուց ուշ Օսմանեան եւ վաղ հանրապետական շրջանին թատերական աշխարհէն հայերուն հեռացումը։ Սդեֆանի Քունտաքճեան նոյն ժամանակահատուածի մէջ հայ այրի կիներու եւ որբերու վաճառման արժէքը հարցաքննեց։
Ինչպէս նշուած խորագիրները կը վկայեն բաւական ցնցիչ ելոյթներով լեցուն համագումար մըն էր, որ նոյն պահուն հաղորդուեցաւ նաեւ Հրանդ Տինք Հիմնարկի համացանցի կայքէջի միջոցաւ։ Կասկած չկայ որ յառաջիկայ օրերուն զանազան առիթներով արձագանգներ պիտի լսենք, այդ նիստերու ընթացքին արտասանուած ճառերէն։ Իսկ հայերէն էջերու ընթերցողներուն համար ամենաուշագրաւ յօդուածներէն ամփոփումներ պիտի հրատարակենք յաջորդ թիւերուն մէջ։
