Հրաժեշտ Արամ Գամպուրեանին
ՍՕՍԻ ԱՆԹԻՔԱՃԸՕՂԼՈՒ
Թէեւ նախապէս ալ կը ճանչնայի զինք, բայց կրնամ ըսել թէ իր հետ բարեկամութիւնս սկսած է 2004-ին։ Ուսուցչաց Հիմնարկի մէջ հանդիպած եմ իրեն։ Միշտ ժպտադէմ էր, բայց նաեւ կը պահէր որոշ զսպուածութիւն։ Այդ պատճառաւ ալ մեր յարաբերութիւնը երկար տարիներ շարունակուեցաւ պաշտօնական ոճի մէջ որպիսութիւն հարցնելով։
Հօրս՝ Արա Ակինեանի հեղինակած եւ Պէզճեան Ամիրայի կեանքը պատմող «Յաղթանակի Ճամբան» անուն վէպը երկար տարիներ ետք 2004-ին կրկին տպագրուած էր։ Հայրս կ՚աշխատակցէր «Ժամանակ» օրաթերթի եւ այս վէպը 1950-ականներուն թերթօնի ձեւով հրատարակուեցաւ «Ժամանակ»ի մէջ։ Ապա 1960-ականներուն ան հատորի մը ձեւաչափով հրապարակուեցաւ Պէյրութի եւ Իսթանպուլի մէջ։ Վերջապէս «Արաս» հրատարակչատունը որոշեց գիրքը վերհրատարակել, որ արժանացաւ բաւական լայն արձագանգի։
Այդ արձագանգներէն քաջալերուած կը մտածէի թէ հօրս անցեալին դարձեալ ժամանակի մէջ թերթօնի ձեւով հրատարակուած երկու պատմավէպերուն ալ վերհրատարակումը որքան շահեկան պիտի ըլլար։ Ափսոս որ հայրս թերացած էր բնագիրը պահելու։ Նոյնպէս «Ժամանակ»ի արխիւն ալ անհասանելի էր։ Թէ Պողազիչի Համալսարանի դասախօսութիւնները եւ թէ համայնքային վարժարաններէ ներս տարած կամաւոր աշխատութիւնները բաւականին ծանր զբաղուածութիւն մը կը բեռցնէին իմ առօրեային։ Այդ պայմաններու մէջ որոշեցի այս փնտռտուքը յետաձգել։
«Յաղթանակի Ճամբան» գիրքի հրատարակութենէն կարճ ժամանակ ետք դարձեալ Ուսուցչաց Հիմնարկ հանդիպած էի, քանի որ հիմնարկը զիս հրաւիրած էր կրթաթոշակներու յանձնախումբին մաս կազմելու։ Նախքան ժողովասրահ անցնիմ դուրը թակեցի վարչութեան սենեակին, պարզապէս բարեւ մը տալու համար։ Պարոն Արամն ալ հոն էր եւ մեր սովորական դարձած պաշտօնական քանի մը նախադասութենէ վերջ ըսաւ որ այս օրերուն հօրս գրած վէպը կը կարդայ։ Հօրս գրականութեան մասին գնահատական խօսքեր լսելը միշտ կ՚ուրախացնէ զիս։ Այժմ նման գովասանքը Գամպուրեանի նման մտաւորականէ լսելը ալ աւելի ուրախացնող էր։ Ան շարունակեց ըսելով որ «Ժամանակին» պահած է թերթի կտրօնները եւ անոնք է որ կ՚ընթերցէ։ Այս անգամ ես միջամտեցի, ըսելով որ գիրքը վերհրատարակուած է եւ ես սիրով օրինակ մը կը նուիրեմ իրեն։
Առարկեց պարոն Գամպուրեան. «Ո՛չ, ես այդ գիրքի մասին չէ որ կը խօսիմ, այլ Խրիմեան Հայրիկի մասին գրածին»։ Զարմացած էի՝ ուրախութիւնս բառերով չէի կրնար բացատրել։ Պաշտօնականութիւնը մէկ կողմ թողած եւ պարոն Արամի վզին փաթթուած էի։ Քանի մը օր անց դեղնած թերթի կտրօնները ինծի յանձնեց։ Իւրաքանչիւր կտրօնի վրայ խնամքով նշած էր նաեւ օրուայ թուականը։
Ինչպէս նախորդը, այս երկրորդին ալ թարգմանութիւնը ստանձնեց Թովմաս Թերզիեան, որ մեր երկուքին ալ բարեկամն էր։ Այդ թուականէն ետք մեր հանդիպումները յաճախակի դարձան։
Այս բարեկամութիւնը ինծի համար ուսուցողական էր նաեւ, քանի որ մեր իւրաքանչիւր հանդիպման պահուն նախապէս պատրաստած քանի մը հարցում կ՚ունենայի, որոնք ինք կը պատասխանէր իր անհուն գիտելիքով ու խոր փորձառութեամբ։
Կը յիշեմ Զապէլ Եսայեանի մենագրութեան վրայ աշխատած շրջանիս հանդիպած Կայ տէ Լուսինեան անունը, որ հեղինակն էր հայերէն, ֆրանսերէն բառարանի մը։ Ան նաեւ ուրիշ աղբիւրներու մէջ կը յայտնուէր Ամպրուա Գալֆայեան անունով։ Երբ հարցուցի իր մասին, Գամպուրեան դարձեալ իր արխիւէն հանեց 23 Օգոստոս 1967 ըլլալով նօթագրուած «Մարմարա» թերթէն կտրուած կտրօն մը։ Այդ յօդուածը կը պատասխանէր իմ բոլոր հարցումներուս։
Գամպուրեանի համեստութիւնը ծանօթ է բոլորին։ Միայն իր արժանիքին գիտակից մարդիկ են որ կը տեսնէին ու կը գնահատէին անոր վաստակը։ Լիբանանաբնակ նախկին պոլսահայ Կարօ Աբրահամեան անոնցմէ մէկը եղած է։
Գամպուրեանի հիւանդութեան շրջանին յաճախ խօսած եմ Կարոյին հետ։ Իրմէ լսեցի թէ ճանապարհագրութիւններէն մէկուն, երբ կը պատմէ Քորֆույի մասին, նիւթ կ՚ունենայ նաեւ Ավստուրիա-Հունկարիոյ կայսրուհի Սիսիի ամառնային պալատը։
Գամպուրեան նախապէս լսած է թէ այդ պալատը որոշ ժամանակ պատսպարած է հայ որբեր եւս։ Եկուր տես որ այս լսումը հերքուած է տեղւոյն պաշտօնէութեան կողմէ։ Այս մասին կարդալով Կարօ Աբրահամեան կը հաստատէ Գամպուրեանի այդ լսումը, իբրեւ փաստ ներկայացնելով Թէոդիկի 1924-ի տարեգիրքը, ուր նկարազարդ յօդուածի մը մէջ կը պատմուի Սիսիի պալատը ամերիկացի միսիոնարներու ձեռքով հայ երախաներու համար որբանոցի վերածուիլը։ Գամպուրեան այս լսելով, թէ շնորհակալական նամակ մը կը գրէ Աբրահամեանին եւ թէ ճշդումը կը հրապարակէ «Մարմարա»ի էջերուն մէջ։
Գամպուրեան յաջող շինութեան ճարտարագէտ մըն էր։ Էսաեանի մէջ սիրուած ուսուցիչ մը, որ երկրաչափութիւն կը դասաւանդէր։ Սիրուած գրող մը եւ ուսուցիչ մը նաեւ։ Մեծ նուիրումով երկար տարիներ աշխատեցաւ Ուսուցչաց Հիմնարկի մէջ։ Ես այս յօդուածով զանց կ՚առնեմ Գամպուրեանի այս յատկանիշները՞ քանի որ անոնց մասին յետմահու բաւական գրուած է։ Ես կ՚ուզեմ շեշտել անոր առատաձեռն զօրակցութիւնը, բացառիկ բարեացակամութիւնը եւ գիտելիքներու մեծ պաշարը։ Պոլսահայ հասարակութեան մէջ հայերէնին իր մակարդակով տիրապետողներու թիւնը շատ քիչ է այլեւս։ Հետեւաբար իր ետին մեծ պարապութիւն մը թողելով կը հեռանայ այս աշխարհէն։ Մեր առջեւ ծառացած խնդիր է անոր թողած հարուստ արխիւի պահպանումն ու շահագործումը։ Ես ու 50 տարի առաջ մահացած հայրս պարտական ենք այդ արխիւին։ Ո՞վ գիտէ ինծի անծանօթ քանի-քանիներ եւս օգտուած են այդ արխիւէն։ Կը յուսամ թէ Արամ Գամպուրեանի արխիւը իր ամբողջութիւնով կը պահպանուի եւ դիւրին հասանելի կ՚ըլլայ ապագայի գիտաշխատողներու համար ալ։ Հազիւ այս ապահովելով է, որ հողը թեթեւ պիտի ըլլայ Գամպուրեանի վրայ։
