Hemşin’in Son Prensi: Sergey Vardanyan

Kendine şaka yollu yakıştırdığı ‘Hemşin Prensi’ lakabı ile bilinen öncü ve çalışkan bir bilim insanını kaybettik.

Hemşin dili, kültürü ve tarihi üzerine çalışmalar yapan birinin yolunun Sergey Vardanyan’la kesişmemesi mümkün değildir. Bizim için Sovyetler Birliği kurulduktan sonra içerde kalmış (Hemşinllilerde nedense sınırın diğer tarafı, ‘dışarda’ kelimesi yerine ‘içerde’ kelimesi ile ifade ediliyor) Müslüman Hemşinli akrabalarımız dışında, Sovyet coğrafyasındaki Hemşinliler, yani Hıristiyan Hemşinliler pek bilinen olgular değildi. Ermenistan’da ise hem Batum’dan Kırgızistan ve Kazakistan’a sürülmüş olan Müslüman Hemşinliler, hem de Abhazya ve Rusya’nın çeşitli şehirlerinde yaşayan Hıristiyan Hemşinliler dar bir akademik çevre dışında bilinmiyordu. Sergey Vardanyan 1970’li yıllardan bu yana, bir bilim insanı ve aynı zamanda bir gazeteci olarak Hemşinlilerin Ermenistan’da bilinir olmasını sağladı. 90’lı yıllardan sonra ise Türkiye’deki Hemşinliler üzerine de çalışma imkanı buldu. 

Tsayn Hamşenagan (Hemşin’in Sesi)

Dünya’nın en ilginç gazetelerinden biri olabilir Tsayn Hamşenagan. Tek kişilik dev kadro tarafından çıkarılan, içinde dört dil bulabileceğiniz bir gazete düşünün. Vardanyan Abhazya’da yaşayan Hıristiyan Hemşinlilerle karşılaştığı 70’li yıllarda Abhazya’yı köy köy gezerek, maniler, türküler, özdeyişler, deyimler, gelenek göreneklerle ilgili anlatılar, masallar, ninniler gibi bir çok alanda derleme çalışmaları ve röportajlar yapmış. Elinde malzeme biriktikçe Hemşinlilerden insanların pek haberi olmadığını da düşünerek süreli bir yayın çıkarmaya karar vermiş. Böylece Tsayn Hamşenagan ortaya çıkmış. Gazetede Rusça, Ermenice yazılar, Hemşince derlemeler, bazen de Türkçe- Hemşince Hemşin türküleri bulmak mümkündü. Bir süre sonra gazete sadece Abhazya Hemşinlilerinden değil, sürgün Hemşinliler ve Türkiye Hemşinlilerinden derlenen ürünleri de içermeye başladı. Aylık olarak çıkmaya başlayan gazeteyi, son yıllara kadar, tek başına, iki ayda bir çıkarmayı sürdürdü. Gazetenin eski sayılarını ciltletip kitap olarak yayınlamayı da ihmal etmedi. 

Hemşin Müzesi

Vardanyan sadece sözleri toplamadı gezdiği yerlerde. Aynı zamanda nesneler de topladı. Ev gereçleri, tarım gereçleri, giysiler, Hemşinlilerle ilgili tarihi belgeler, el yazmaları da topladı. Bu materyali sergilemek için bir Hemşin Müzesi açmak istiyordu. Bunun için bazı denemeler de yaptı. Büyük uğraşlar sonucu müze olarak düzenlenmek üzere bir yer tahsis edilmesini sağladı. Ancak bu tahsisat uzun süreli olamadı maalesef. Vardanyan bütün malzemeyi evine taşıdı ve eşinin muhalefetine karşın evinin bir odasını Hemşin Müzesi’ne çevirdi. Umarım yaşamını yitirdikten sonra en azından bu malzeme bir müze olarak değerlendirilebilir. 

Muzip bir masalcı

Vardanyan 1978-1982 yılları arasında Ermenistan, Azerbaycan, Artsax, Naxçıvan, Abhazya, Gürcistan ve Rusya’nın çeşitli şehirlerden derlediği halk hikayelerini ‘The Salvaged Tales’ adıyla İngilizce olarak yayınladı. Derleme kitaplarına aldığı halk hikayelerinin dışında kendisinin yazdığı birçok masalı da bulunuyordu. Bazı masalları okul kitaplarında eğitim materyali olarak da kullanılıyordu. Vardanyan’ın masalcı kişiliği günlük yaşamına ve ilişkilerine de yansırdı. Kendisi ile bir saat zaman geçirdiğinizde bile olayları anlatışındaki ve kavrayışındaki kıvrak zekayı ve mizahı yakalayabilirdiniz. Gündelik olayları gülünç masallara dönüştüren bir mizaca sahipti. 

Başvuru kitapları

Sergey Vardanyan Hemşin araştırmaları için başvuru kaynağı niteliğinde kitaplar bıraktı geride. 'կրոնափոխ Համշենահայերի Բարբառը, Բանահյուսությունը եվ Երգարվեստը' adlı kitapta Hemşin Ermenicesi ile Doğu Ermeniceyi karşılaştırdı, Hemşince şarkıları notalarıyla birlikte kayda aldı ve bir Hemşince sözlükçeye yer verdi. 'Բանահյուսական Պատումի Միջավյրը' adlı kitabında tarih, kimlik meselelerine yoğunlaştı ve yine bir çok derleme hikayeye yer verdi. Bunların dışında ‘Trabzon Vilayeti ve Hemşin’ adlı bir kitabı daha bulunuyordu. Yaşamını yitirmeden evvel kendi yayınlarını içeren bir bibliyografya kitabı yayınladı. Hemşin çalışmaları dışında ‘Ermenistan’ın Başkentleri’ ve ‘Ermenilerin Başkentleri ‘ adlı iki kitabı daha bulunuyor.

Nevi şahsına münhasır

Vardanyan nevi şahsına münhasır denen insanlardan biriydi. Özel bir düşünüş biçimi vardı. Bir yanıyla çok öfkeli ve hızlı parlayan biriyken öte yandan sabırlı bir polemikçiydi. Ancak büyük tartışmalardan sonra bile hızlı bir şekilde mizaha dönebilirdi. Bir çok konuda esnek davranırken dil meseleleriyle ilgili son derece titiz davranır, emin olmak için kılı kırk yarardı. Tek bir kelime üzerine on tane soru sorabilirdi. ‘Bu kelime nasıl söyleniyor?’ ‘Herkes böyle mi söylüyor?’ ‘Başka versiyonu var mı?’ ‘Böyle de söyleyebilir miyim?’ Her karşılaşma, her sohbet bir şekilde bu sorulara bağlanır, kelimelerin arasında kaybolurduk. Tek bir sesin bile yanlış kayda geçmemesi için elinden gelen her şeyi yapardı. 

Yaşatmak için

Sergey Vardanyan, eserlerinin Türkiye’de de yayınlanmasını, Türkiye’deki Hemşinlilere de ulaşmasını çok istiyordu. Eserleri gerçekten de bu alan açısından çok değerli çalışmalar. Umarım yaşarken görmeyi çok istediği Türkçe kitaplarını onun hatırasına armağan edebiliriz.