Յարութիւն Պէզճեան Ամիրան
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Պատառիկներ պոլսահայոց բանահիւսութենէն
Յարութիւն Պէզճեանը (Ստանպուլ, 1771- Ստանպուլ, 1834) Սուլթան Մահմուտ Բ.-ի տարիներուն կ՚ապրէր։ Արքունիքի մէջը նրան Գազազ Արթին կ՚ըսէին, քանի որ մինչ պաշտօնին անցնիլը մետաքսի գործ ըրած էր։
Յարութիւնը ենիգաբուցի համեստ ընտանիքից էր՝ Պէզճի Պօղոս Աղայի զաւակը։ Յովհաննէս Չէլէպի Տիւզեանի կողմէ կը նշանակուի Տիւզեաններու վարձած մետաքսի մենատիրութեան վերակացու։
Տիւզեանները, ինչպէս յայտնի է, պոլսահայ պատկառելի ամիրայական ընտանիքներէն էին։ Սերունդէ սերունդ իրենց էր վստահուած Օսմանեան կայսրութեան արքունի փողերանոցը։ Սակայն ի հետեւանս 1819 թուի արքունի փողերանոցի վերատեսչութեան կեղծ մեղադրանքի, սուլթանի հրամանով Տիւզեաններու գերդաստանի արական սեռի ներկայացուցիչները կ՚աքսորուին Կեսարիա։
Տիւզեաններու պաշտօնանկ ըլլալէն ետք՝ 1819-ին Սուլթան Մահմուտ Բ. իրեն կը վստահի Թօփգաբուի արքունի փողերանոցին տեսչութիւնը, զինք կը պարգեւատրէ «Մուրասա»ով եւ «Թասվիրի Հումայուն» բարձրագոյն շքանշանով։
Ահաւասիկ թէ ինչպէս կը յիշուի այս դրուագը պոլսահայոց բանահիւսութեան մէջ։
Օր մը Գազազ Արթինին մետաքսի գործով սուլթանին պալատը կը կանչեն՝ բամպակ գզելու։ Սուլթանը կը տեսնէ անոր ճարպիկ շարժուձեւերը, կը մօտենայ եւ կը սկսի հետը խօսիլ։ Գազազ Արթինը այնչափ խելացի պատասխաններ կու տայ սուլթանի հարցերուն, որ Մահմուտ Բ. Սուլթանը որոշում կ՚առնէ Գազազ Արթինը իր քովը աշխատանքի առնել։ Վերջը անոր խելքի ու շնորհքի համար ամիրայի կոչում կու տայ եւ իր ամենասիրելի խորհրդականը կ՚ընէ։
Յետայդու Յարութիւն Ամիրա Պէզճեանը շատ բարեգործութիւններ ըրած է, նրա օժանդակութեամբ եւ նիւթական միջոցներով կառուցուած են Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքութեան շէնքը (1829), Մայր եկեղեցին (1833), կը բացուին Բերայի Օրիորդաց վարժարանը (1828), Գումգաբուի Մայր վարժարանը (1828), Ս. Առաքելոց Ազգային (1830), Պօղոսեան տղայոց եւ Վարվառեան Օրիորդաց (1832), Թօփգաբուի Պէզճեան (1832), չորսդասեայ երկսեռ Էյիւպեան վարժարանները (1832), կը հրատարակուին Գէորգ դպիր Պալատեցիի «Բառարան»ը, «Հայկազեան բառարան»ը եւ կը կատարուին բազմաթիւ այլ բարեգործութիւններ։
Պէզճեանի ջանքերով 1833 թուին կը կառուցուի նաեւ Սուրբ Փրկիչ Ազգային հիւանդանոցը։ Ժողովուրդը այսպէս յիշած է այդ գործը.
Օր մը Մահմուտ Բ. Սուլթանը մտածմունքի մէջ ինկած է։ Աս բանը նկատած է Գազազ Արթինը եւ մօտեցած է սուլթանին։ Սուլթանն այնքան մտամոլոր էր, որ չէր տեսած, թէ ով կը մօտենայ իրեն եւ առանց հայեացքը վեր առնելու՝ պատուիրած է.
-Գաւաթ մը ջուր տո՛ւր ինծի։
Յարութիւն Պէզճեանն ալ առանց յապաղելու գաւաթ մը ջուր կը լեցնէ ու կը մօտեցնէ սուլթանին, թէ.
-Շէֆքէթլի՜մ, պույուրունը՛զ (Տէ՜ր իմ, հրամմեցէ՛ք)։
Այդժամ սուլթանը գլուխը վեր կը բարձրացնէ, կը տեսնէ, որ Գազազ Արթինն է.
-Վա՜յ, ներողութի՛ւն, -կ՚ըսէ, -ես կարծեցի, թէ աղախինն էր։
-Հո՛գ չէ, Շէֆքէթլի՜մ, մենք իրարու պէտք է ծառայենք, անո՜ւշ ըլլայ, -կ՚ըսէ ու գաւաթով ջուրը կը հրամցնէ սուլթանին։
Երբ սուլթանը ջուրը կը խմէ, Գազազ Արթին գաւաթը կ՚առնէ, կ՚ըսէ.
-Շէֆքէթլի՜մ, այսօր դուն շա՜տ խոր մտածմունքի մէջ ես, ըսէ՛ ինծի քու տէրտդ։
-Մի՛ հարցներ, Գազա՜զ Արթին, վաթանը վտանգի տակ է, պատճառն ալ Մոսկօֆն է,- կը պատասխանէ սուլթանը։
-Ռուսերուն նաւատորմը Պողազիչի հասած է. պատերազմէն վերջը վնասուց հատուցում կը պահանջէ։ Մենք այդքան ոսկի չունինք մեր քասային մէջ, որ տանք, ազատինք։
Խօսքը, անշուշտ, 1828-1829 թուականներու Ռուս-թրքական պատերազմին կը վերաբերի։
Գազազ Արթին կը հանգստացնէ սուլթանը՝ հոգ մի ըներ, սուլթանս, -կ՚ըսէ։ «Հապա ի՞նչ ընեմ, հոգ չընեմ», -կը զարմանայ սուլթանը։
-Դուն քու թագաւորութիւնդ երեք օրուան համար ինծի տուր, ես գիտեմ իմ ընելիքս, –կ՚ըսէ Գազազ Արթինը։
Սուլթանը զարմացած կ՚ըսէ.
-Տուի՛։ Տեսնեմ ի՞նչ պիտի ընես, -վիզէն կախուած պանակէն կը հանէ, Գազազ Արթինին վիզը կ՚անցընէ։
Գազազ Արթինը երեք օրուան մէջ կ՚երթայ մարդոց տուները, ինչքան պախըր թէնճիրէ-թավա կայ կը ժողվէ, հալեցնել կու տայ, պղինձէ մետաղադրամ կտրել կու տայ։ Կ՚երթայ շուկայ, ձեռքի վրայ որքան ոսկեդրամ կայ կը ժողվէ, կը փոխարինէ պղինձէ դրամներով։ Ժողված ոսկիներն ալ կը հալեցնէ, կը պատրաստէ հուտուտը, վակոններով ոսկին կը տանի ռուսի նաւատորմիղին նաւապետին կու տայ որպէս վնասուց հատուցում։ Ռուսական նաւերը ետ կը քաշուին, կ՚երթան դէպի Սեւ ծով։
Ատկէ ետք Գազազ Արթինը կը դառնայ Սուլթանին քովը, վիզէն կը հանէ անոր տուած պանակէն, կ՚ըսէ.
-Սուլթա՜նս, ե՛տ առ քու թագաւորութիւնդ։
Սուլթանը կ՚ըսէ.
-Սէօյլէ (ըսէ՛), Արթի՜նս, աս քու ըրած աղէկութեանդ դիմաց ի՞նչ կ՚ուզես որ քեզի տամ։
Ան ալ կ՚ըսէ.
-Սուլթա՜նս, քեզմէ հողակտոր մը պիտի ուզեմ, վրան շինել պիտի տամ հիւանդանոց մը։ Մեռնելէս ետքը ինծի պախարակելու փոխարէն ողորմի կու տան։
-Շա՜տ խելացի ես, Գազազ Արթին, -կ՚ըսէ սուլթանը եւ կը համբուրէ անոր ճակատը։
Սակայն հիւանդանոցը շինուած ատենը Գազազ Արթին կը հիւանդանայ, լեարդի բորբոքում կ՚ունենայ, անկողին կ՚իյնայ եւ չի կրնար անձնապէս հետեւիլ շինարարական աշխատանքներուն։ Ատոր համար իր օգնականը ամէն օր կու գայ տեղեկութիւն տալու, քանի որ ամիրան անհամբեր կը սպասէր շէնքին կառուցուելուն։
Երբ շուրջինները կը տեսնեն, որ ամիրային առողջական վիճակը երթալէն կը ծանրանայ, իսկ հիւանդանոցին վրայ դեռ շատ աշխատանքներ կան անաւարտ, կ՚որոշեն ըսել, որ հիւանդանոցը շինուած է։ Կու գան իրեն կ՚ըսեն.
-Ահաւասիկ հիւանդանոցին դուռն ալ դրուեցաւ, բանալին ալ ա՛ս է։
Որքա՜ն կ՚ուրախանայ Պէզճեան ամիրան, զի ամբողջ ակնկալածը այդ հիւանդանոցն էր, ատ ալ եղաւ։ Եւ ան հանգիստ աչքերը կը գոցէ...
Երբ իր մահուան լուրը կը հասնի սուլթանին, թէ ազգային յուղարկաւորութիւն պիտի ըլլայ եւ ամիրային դագաղը շոգեմակոյկով պիտի տարուի Մայր եկեղեցիին գաւիթը թաղելու, սուլթանը կը հրամայէ իր պալատին առջեւէն անցընել եւ ինք ալ կու գայ ծովեզերք՝ անոր վերջին հրաժեշտը տալու, կ՚ըսէ.
-Պէնիմ սաղ քօլում կիտիյօ՜ր (Իմ աջ բազուկս կ՚երթա՜յ)։
«Ան Սուլթանը, որ ի՜նչ մահեր տեսած էր, բայց երբեք ցաւ ու տխրութիւն տեսած չէր իր դէմքին վրայ, այլ միայն յաղթանակներ էր վայելած, - թաշկինակը կը հանէ պզտիկ տղու մը պէս արցունքները կը սրբէ... Այնքան որ սիրուած ու յարգուած էր Յարութիւն Պէզճեան սմիրան ոչ միայն հայերու, այլ Թուրքիոյ կառավարութեան կողմէ...»
Յարութիւն Ամիրա Պէզճեանի աճիւնը ամփոփուած է Գումգաբուի հայոց Մայր եկեղեցւոյ կից Սուրբ Յարութիւն մատրան մէջ։ Իր բեղումնաւոր գործունէութեան շրջանը կը յիշատակուի որպէս «Պէզճեանի դար»։
Յարութիւն Ամիրա Պէզճեան
