Հարցազրոյց Անտարեսի հետ
ՎԱՀԱԳՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ
* Ի՞նչպէս կը բնութագրէք Անտարեսի դերը արդի հայ գրական աշխարհին մէջ։
Ա.Մարտիտոսեան.- Համեստ։ Ես համոզուած եմ որ, մեր գրականութիւնը, ճիշդ կառավարումի պարագային, որը արդէն սկսած է իրականացուիլ, պիտի ունենայ լուրջ յաջողութիւններ։ Եւ այն ինչ որ մենք կ՚ընենք, կրնայ այժմ մեծ թուիլ, բայց ի վերջոյ պիտի դառնայ կաթիլ մը՝ մեծ ծովուն մէջ։ Բայց անշուշտ, բոլոր ծովերն ալ մէկ կաթիլէ մը կը սկսին յառաջանալ։
Եթէ Անտարեսը գիրքի հրատարակչական գործը դիտէր որպէս շահութաբեր գործարկ, շատոնց գիրք չէր հրատարակեր ընդհանրապէս։ Գիրք հրատարակելը մեզի համար, ցաւօք, գործարկ չի կրնար ըլլալ։ Մեր ըրածը դրամագլուխը փոխանցում մըն է։ Մենք մարքէթինկով, պրէնտինկով եւ գովազդային գործարկներով հայթայթած գումարները կը դրամարկենք գիրքի հրատարակչութեան մէջ։ Բայց միւս կողմէ, մեր աշխատանքը բարեգործութիւն չէ։ Ես կը հաւատամ որ Հայաստանը պիտի ունենայ ապագայ, եւ այն գիրքերը որոնք այսօր կը հրատարակենք մենք, անոնց էլեկտրոնային տարբերակները պիտի ըլլան շահութաբեր։ Դեռեւս քսան տարի ետք։ Հոս անշուշտ խնդիր մը կայ։ Արդեօ՞ք իրաւունք ունի Հայաստանեան գործարար մը քսան տարուայ վրայ ծրագիրներ մշակել։ Երբ կառավարութիւնը, ինք մէկ տարուան ծրագիր չունի։ Ինչպէ՞ս կրնաս կայուն ծրագիրներ մշակել երբ կառավարութիւնը անկայուն է։ Նորէն ալ, կը կարծեմ որ այն ինչ որ մենք կ՚ընենք հիմա, պիտի ունենայ հետաքրքրական շարունակութիւն։
* Ինչպէ՞ս կը բնութագրէք Հայաստանի մէջ գիրք կարդալու իրավիճակը
Ա.Մարտիտոսեան.- Միակողմանի քայլ մը չէ մեր առածը։ Ի վերջոյ, գիրք մը կը գրուի, կը հրատարակուի, կը թարգմանուի, հապա ընթերցո՞ղը։ Մենք հիմա հասած ենք այն եզրակացութեան, որ պէտք է նաեւ պատրաստենք ընթերցողը։ Նախաձեռնած ենք կազմակերպել միջ-դպրոցական ընթերցանութեան մրցոյթներ։ Այսպիսի մրցոյթներ կը կայանան Կրթութեան Նախարարութեան աջակցութեամբ զանազան նիւթերու շուրջ, սակայն ամենէն էականը, ընթերցանութեան մրցումը չէր կայանար մինչեւ վերջերս։ Մեզի համար այս նախաձեռնութեան նպատակն է մեր երկրին մէջ գիտակցութիւնը զարգացնել։ Հայաստանի մէջ ստեղծուած է իրավիճակ, դասերը սորվող աշակերտը քմծիծաղի առարկայ կը դառնայ։ Նոյնիսկ դպրոց հետը դասագիրք տանող աշակերտի վրայ կը խնդան։ Մենք կ՚ուզենք պայքարիլ այս իրավիճակին դէմ։ Զանազան նախաձեռնութիւններով կը կազմակերպենք այս մրցոյթը, որուն շնորհիւ կարդացող աշակերտը դարձեալ կը յայտնուի ուշադրութեան կեդրոն, այս անգամ դրական վիճակով, եւ ինչու չէ, նաեւ հերոսանալով։ Կը գնահատենք նաեւ դպրոցները որոնց աշակերտները փայլուն արդիւնք կը ցուցաբերեն։ Եւ այս բազմակողմանի նախաձեռնութեամբ կը ջանանք ընթերցանութիւնը արժեւորել մեր համակարգին մէջ։
* Որո՞նք են ձեր առջեւ կայացած խնդիրները կամ մարտահրաւէրները
Ա.Մարտիտոսեան.- Մեր երկրին մէջ կայ համատարած անգրագիտութիւն։ Ասիկա ոչ միայն մեր խնդիրն է, այլ ամբողջ երկրին։ Ստեղծուած է իրականութիւն մը, ուր «գիրքերը ճանչնալ» կը համարուի գրագիտութիւն։ Այս ցոյց կու տայ թէ մենք որքան մեծ անկում մը ապրած ենք։ Գիտութեան հետ կապուած եւ զարգացած հասարակութիւն ունենալը մեծ մասամբ կախուած է երկրի իշխանութեան որակէն։ Ժամանակին ունէինք նախագահ, որ գիտնական էր եւ մարդոց քուէով եկած էր իշխանութեան գլուխ։ Իսկ յաջորդ նախագահը, շատ լաւ կը յիշեմ թուականը, 2007 թուականի Դեկտեմբեր 7-ին, լրագրողներուն առջեւ ըսաւ «Ես գիրք կարդալ չեմ սիրեր»։ Այսինքն մէկը կրնայ չսիրել գիրք կարդալը, բայց երբ երկրի մը նախագահն ես, այդպէս խօսք մը ըսելու իրաւունք չունիս։ Ի՞նչ պիտի մտածեն քու մասիդ հարիւր հազարաւոր երախաները, որոնք ամէն օր դպրոց կ՚երթան։ Բայց ես այս մարդոց չէ, որ կը մեղադրեմ, այլ ան գրագէտ մարդոց, որոնք անոնց կողքին կը գտնուին։ Անոնց մէջ կան շատ զարգացած, շատ գրագէտ, շատ խոհեմ մարդիկ, որոնք գիտեն գիտելիքի ուժը, գիտեն նաեւ բառի ուժը, բայց իրենք ոչ մէկ անգամ նկատողութիւն մը, կամ նոյնիսկ ընկերական խրատ մը կամ խորհուրդ մը չեն տուած այս մարդկանց, որ «չի կարելի այսպէս բաներ ընել»։ Իրենք կրնային այդպէս ընել։ Բայց այս շերտը կայ մեր հասարակութեան մէջ՝ որ իրիկունները կը բողոքեն Հայաստանի իշխանութիւններէն, բայց ցերեկը կառավարական պաշտօններ կը զբաղեցնեն։ Ես վստահ եմ որ մեր երկիրը այս վիճակին հասած է լռութեան պատճառով։ Մենք անընդհատ լռելով է, որ մեր կենսատարածքը յանձնած ենք բարբարոս ձեռքերու։ Երբ «Առագաստ» ճաշարանին մէջ սպանեցին Պօղոս Պօղոսեանին, մենք լռեցինք։ Յետոյ եղան ուրիշ սպանութիւններ, եղան բիրտ ուժի կիրառման փաստեր եւ մենք լռեցինք։ Մէկ ալ օր մը տեսանք որ մեր կեանքը մեր ձեռքէն առնուած է։ Օր մը տեսանք որ մեր հոգեւոր իրականութիւնը մերը չէ այլեւս։ Եթէ մենք ասիկա ժամանակին հասկնայինք, այսքան մեծ կորուստներ չէինք ունենար։ Կարծեմ որ այսօր Հայաստանի մէջ երկրորդ ցեղասպանութիւն տեղի կ՚ունենայ։ Եւ այս անգամ մեր իսկ ձեռքով։
* Ձեր հրատարակած գիրքերուն մէջ կան թէ երիտասարդ գրողներ, եւ թէ համաշխարհային գրականութիւն։ Թարգմանած էք նաեւ Թրքական գրականութիւն։ Ինչպէ՞ս կը կատարէք այս ընտրութիւնները։
Ա.Մարտիտոսեան.- Մենք ունինք հրատարակչական խորհուրդ։ Գրականագէտներ, արուեստագէտներ, գրողներ, եւ այդ ծրագիրները միասին կը մշակենք։ Մեր գործին մեծամասնութիւնը թարգմանութիւն է, բայց նաեւ ունինք ժամանակակից, Հայաստանի մէջ ծնած գրականութեան շարք մը։ Թրքական գրականութեան յատուկ տեղ կու տանք։ Թարգմանելով թրքական գրականութիւնը կ՚ուզենք վերաիմաստաւորել Թրքա-Հայկական իրականութիւնը։ Օրինակ Էլիֆ Շաֆաքի «Իսթանպուլի Բիճը» (Հայրն ու Բիճը) գիրքը հրատարակելով, կ՚ուզենք ցոյց տալ, որ թրքական հասարակութեան համար ալ հիւանդութեան խնդիր է ցեղասպանութիւնը։ Մենք անշուշտ պիտի ցաւինք ամէն ինչի համար, որ եղած է անցեալին, բայց պէտք է դրացիին հետ դրացիութիւն ընել, եւ անկախ անկէ թէ դրացիդ կ՚ուզէ՞ այդ դրացութիւնը թէ ոչ։ Չնայած որ չուզելու խնդիր չկայ, քանի որ նոյնիսկ եթէ դրացիին կառավարութիւնը չուզեր, հասարակութիւնը վստահ կ՚ուզէ։ Ես կը կարծեմ որ ժողովուրդները պատրաստ են նոր յարաբերութիւններու փուլ անցնելու։ Եւ եթէ կառավարութիւններն ալ պատրաստ ըլլան, պէտք է ճնշում բանեցնել ներսէն, եւ ճնշումը պէտք է ըլլայ անյաղթահարելի։ Թրքական գրականութիւնը կարդալով կը հասկնանք թէ Թուրքիան որքան բազմատարր հասարակութիւն է, տարբեր ազգեր, տարբեր մշակոյթներ, տարբեր գաղափարներ, տարբեր կրօններ։ Հասկցայ որ մենք իրենց չենք ճանչնար նոյնքան, ինչքան որ իրենք մեզի չեն ճանչնար։ Ես ինձմով կը դատեմ, որ քիչ թէ շատ կարդացած եմ, ինչո՞ւ այդքան քիչ տեղեկութիւն պէտք է ունենամ Թուրքիոյ մասին։ Պէտք է իրարու ծանօթանանք։ Մենք կ՚ընտրենք այն գիրքերը այս պարագային, որոնք իրական Թուրք հասարակութեան հայելին կրնանք հաշուել։ Գոնէ գրականութիւնը կարդալով ճանչնանք այս երկիրը որը մեզի համար այսքան կարեւոր է։ Ես այս գիրքերը կը տեսնեմ որպէս այն կամուրջը, որ փլած է 1915 թուականին, եւ մենք այսօր կը փորձենք զայն վերականգնել։
* Մամուլէն կը տեղեկանանք, որ պետութեան կողմէ ձեր վրայ ճնշումներ կը բանեցուին։ Ինչ է խնդիրը, ինչպէ՞ս կ՚ազդեն այս ճնշումները ձեր աշխատանքին։
Ա.Մարտիտոսեան.- Պետութիւնը չէ, իշխանութիւններն են, որ ճնշում կը բանեցնեն։ Չեմ կրնար եղածը բացատրել որպէս ճնշում, մենք մեր ծնած օրէն ի վեր ճնշումներու տակ ապրած ենք։ Խորհրդային Միութեան օրերէն ի վեր, յետոյ 1998 թուականէն ի վեր նաեւ Հայաստանի մէջ։ Մենք երբեք թոյլ չենք տար ոտնձգութիւն մեր նկատմամբ, ըլլայ հարկային, ոստիկանական, իրաւական, եւ այլն։ Եւ քանի որ չենք ենթարկուիր իրենց մեզմէ անօրէն օգտուելու միջոցներուն, ուրեմն կը փորձեն այլ միջոցներով ճնշումներ բանեցնել մեր վրայ։ Մենք պիտի շարունակենք այս բռնութեան միջոցներուն դէմ պայքարիլ թափանցիկ միջոցներով, հանրութեան հետ կիսելով մեր խնդիրները։
Կայ նաեւ այն պարագան, որ իշխանութեան մէջ մարդիկ կը զբաղին այն նոյն գործով որ մենք կը զբաղինք։ Արդար շուկայական դաշտին մէջ չեն կրնար մրցիլ մեզի հետ, ստիպուած կ՚ըլլան այս միջոցներուն դիմելու։ Շատեր նաեւ դժգոհ են մեր համարձակութենէն, որ իշխանութեան հետ անմիջական կապ չունենալով հանդերձ այսքան մեծ տեղ սկսած ենք գրաւել գրական-մշակութային գետնի վրայ։ Ես կ՚ըսեմ որ Հայաստանը մեր երկիրն է, իրենք ատիկա չեն կրնար կուլ տալ, անպայման ձեւով մը պիտի հակադարձեն։
* Հայաստանի իրականութեան մէջ գոյութիւն ունի զրպարտութեան սովորութիւնը, դուք որպէս թրքական գրականութեան հրատարակիչ, եւ կամ Ամերիկեան դեսպանատան հետ աշխատող, ենթակայ կ՚ըլլա՞ք որեւէ մեղադրութիւններու։
Ա.Մարտիտոսեան.- Մենք որպէս ձեռնարկութիւն, եւ ես որպէս անհատ, կը հաւատամ որ բոլոր կողմերու հետ, այդ կարգին նաեւ Թուրքիոյ հետ պէտք է կապեր հաստատել եւ պահել։ Անշուշտ երբ 2008 թուականին տեսանք ինչպէս Ռուսական օդանաւերը կը ռմբակոծէին Վրացական քաղաքները, մէջս վախ մտաւ, եւ մտածեցի որ օր մը մը մենք ալ նոյն ճակատագրին ենթակայ պիտի ըլլանք։ Սակայն պէտք է գիտակցիլ որ Ռուս ժողովուրդը ուրիշ բան է, իսկ ռուս կառավարութիւնը ուրիշ։ Այդ պատճառով ալ բազմակողմանի քաղաքականութիւնը շատ կարեւոր է մեզի համար, եւ մենք որպէս ձեռնարկութիւն կը փորձենք պահել այդ, բան մը որ ցաւօք, մեր կառավարութիւնը չի կրնար ընել։ Մենք կ՚աշխատինք եւ թուրքիոյ հետ, եւ ատպէյճանցիներու հետ, մեծ ջանքերով կ՚աշխատինք վրացիներու հետ, թարգմանած ենք մեծ թիւով վրացական գրականութիւն, ընթացքի մէջ ենք Իրանի հետ համագործակցելու։
* Ինչ ապագայ ծրագիրներ ունիք
Ա.Մարտիտոսեան.- Պիտի շարունակենք մեծցնել մեր աշխարհագրական շփումները։ Մեծ թիւով մշակոյթներու գրականութիւնը ամբողջովին անհասանելի է հայ ընթերցողին, օրինակ Հնդկականը, Ճափոնականը, նոյնիսկ Արաբականը, այսքան մօտիկ ըլլալով հանդերձ։ Նոպելեան մրցանակակիրներու մեր շարքին մէջ պիտի հրատարակենք շուտով Նակիպ Մահֆուզ։ Այսօրուան դրութեամբ Հայաստանի մէջ ո՛չ ոք չի կրնար լաւ ըլլալ բառին բուն իմաստով։ Մարդ պէտք է իր մարդկութենէն ելած ըլլայ որ ինքզինք լաւ համարէ, մինչ իր դրացին աղբին մէջ հաց կը փնտռէ։ Մեր հասարակութեան բոլոր խնդիրները հոսկէ կու գան, որ կայ հասարակական անարդարութիւն, մեր գիրքերով կը փորձենք աշխարհ մը բանալ, որ մարդիկ տեսնեն եւ հասկնան թէ ինչպէս կարելի է ապրիլ այլ կերպով, քան ինչ որ մենք հիմա ենք։
