Յարգելով գրիչի կամքը

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

[email protected]

Սոյն շա­բաթա­վեր­ջին միօրեայ այ­ցե­լու­թիւնով ճամ­բորդե­ցի Պէլ­կիոյ մայ­րա­քաղաք Պրու­սէլ։ Հրա­ւիրուած էի այս քա­ղաքէն հա­ղոր­դումներ սփռող «Մէտ-Նու­չէ» հե­ռուստա­կայա­նի կող­մէ, Հրանդ Տին­քի մա­սին պատ­րաստուած հա­ղոր­դումի մը մաս­նակցե­լու։ «Շաբ­թուայ Օրա­կար­գը» խո­րագ­րեալ հե­ղինա­կային հա­ղոր­դումի վարի­չը, լրագ­րող Ֆիւ­սուն Էր­տո­ղան կ՚ու­զէր Տին­քի օրինակին մեկնելով Թուրքիոյ մա­մու­լին դե­րակա­տարու­թիւնը տես­նել քա­ղաքա­կան ոճիր­նե­րու շրջագ­ծով։

Աշ­խարհի երե­սին 40 մի­լիոն հա­մարուած քիւրտե­րը չու­նին ՄԱԿ-ի ցան­կին մէջ տեղ գտած ան­կախ պե­տու­թիւն։ Հե­տեւա­բար չու­նին պե­տական հե­ռուստա­կայան։ Տար­բեր եր­կիրնե­րէ հա­ղոր­դումներ կա­տարող եւ ար­բա­նեակի դրու­թեամբ այդ հա­ղոր­դումնե­րը հա­մայն աշ­խարհին սփռող քրտա­կան հե­ռուստա­կայան­նե­րու թի­ւը կը հաս­նի 20-ի։ Թուրքիոյ քիւրտե­րուն եւ թրքա­խօս քիւրտ սփիւռքին ուղղեալ հա­ղոր­դումներ կա­տարող «Մէտ-Նու­չէ» մաս կը կազ­մէ մէ­տիայի խմբա­կի մը, ուր կը գոր­ծեն քրտե­րէն հա­ղոր­դում կա­տարող «Ռո­հանի» եւ «Սթարք» հե­ռուստա­կայան­նե­րը եւ քա­նի մը ռա­տիօկա­յան­ներ։

Այս լսե­լով կը յի­շեմ տա­րիներ առաջ Մես­րոպ Բ. Պատ­րիար­քի թե­լադ­րանքով գոր­ծի լծուած, բայց ան­յա­ջող մնա­ցած պոլ­սա­հայ ռա­տիօկա­յան մը հիմ­նե­լու ոդի­սակա­նը։ Այս տե­սակ նոր մար­տահրա­ւէր­նե­րու դի­մաց դժկա­մող­նե­րը շատ ճար­պիկ էին պատ­ճա­ռաբա­նու­թիւններ ար­տադրե­լու մէջ։ «Ռա­տիօն այ­լեւս նշա­նակու­թիւն մը չու­նի, աւե­լի լաւ է որ հե­ռուստա­կայան մը հիմ­նուի» կ՚ըսէին։ Վստահ եմ որ հե­ռուստա­կայան մը հիմ­նե­լու հա­մար եթէ շարժման ան­ցած ըլ­լա­յինք այս ան­գամ «մենք դեռ ռա­տիօկա­յան մը չու­նինք, ին­չո՞ւ հե­ռուստա­կայան» պի­տի հարցնէին։

Շատ հասկնա­լի էր հա­յուն, յատ­կա­պէս սփիւռքա­հայուն մատ­նուած դժկամ, նոյ­նիսկ թե­րահա­ւատ հո­գեբա­նու­թիւնը։ Յի­շենք որ հա­յը ու­ղիղ 100 տա­րի առաջ ապ­րե­ցաւ այն ինչ որ այ­սօր կ՚ապ­րի քիւրտ ժո­ղովուրդը։ Նախ­քան 1915, հա­յոց նա­խաձեռ­նե­լու կազ­մա­կեր­պե­լու, կեր­տե­լու կո­րովը ու կա­րողու­թիւնը եր­բեք աւե­լի նուազ չէր, քան այ­սօր քիւրտե­րուն։

Հայ ազ­գա­յին միտ­քը գա­ղափա­րական ու քա­ղաքա­կան ոս­տում մը կա­տարած էր։ Կը բա­ցակա­յէր միայն Խրի­մեան Հայ­րի­կին ձեռ­քին եր­կա­թէ շե­րեփ մը։ Չենք կրցած հա­մաձայ­նիլ այդ շե­րեփը ար­տադրե­լու, պատ­շաճ ձե­ւով օգ­տա­գոր­ծե­լուն, որուն հե­տեւան­քը շատ ծանր ար­ժած է։

Քիւրտե­րը օգ­տուեցան եր­կա­թէ շե­րեփէն։ Անոր շնոր­հիւ ապա­հովե­ցին ազ­գա­յին միաս­նութիւն, մեծ մա­սամբ յաղ­թա­հարե­լով աշի­րաթա­կան հա­մակար­գը։ Այստեղ «մեծ մա­սամբ» շեշ­տադրու­մով կը բա­ցառենք հիւ­սի­սային Իրա­քի մէջ Պար­զա­նիի գլխա­ւորած ինքնա­վար մար­զը։ Ար­դա­րեւ Իրա­քի Քիւրտիս­տա­նը այժմ հե­ռու է թուրքիաբ­նակ քիւրտե­րուն երա­զած ազա­տու­թե­նէն։ Ան հիմ­նուած է Իրա­քը ար­շա­ւած ԱՄՆ-ի շա­հերուն հա­մապա­տաս­խան կեր­պով, հե­տեւա­բար հա­զիւ Իս­րա­յէլի նման յա­ջողու­թեան մը տի­րացած։ Հար­ցա­կան յա­ջողու­թիւն մըն է այս որ կա­պուած է անդրով­կիանո­սեան հզօր դաշ­նա­կիցի մը աջակ­ցութեան եւ հիմ­նադրու­թե­նէն այս կողմ կը մնայ պա­տերազ­մի մղձա­ւան­ջին մէջ։ Հզօ­րու­թիւնը, զի­նեալ կա­րողութեան սոս­կա­լիու­թիւնը ինքնին չեն կրնար երկրի մը խա­ղաղու­թիւնը, մա­նաւանդ ալ ան­դորրը ապա­հովել։ Ներ­կայ դրուած­քի մէջ զի­նուո­րական կա­րողու­թեան առու­մով շատ աւե­լի տկար Յոր­դա­նանի հա­սարակ քա­ղաքա­ցին ան­հա­մեմա­տօրէն աւե­լի ապա­հով ու ան­հոգ է, քան ամէն վայրկեան յար­ձա­կու­մի մը սպառ­նա­լիքով ապ­րող իս­րա­յէլա­ցին։

Ճիշդ ալ այս հե­ռան­կա­րով քրտա­կան քա­ղաքա­կան միտ­քը կը հրա­ժարի օտար հզօր դաշ­նակցի մը շա­հերուն հա­մար ձեռք բե­րուե­լիք «իբ­րեւ թէ» ան­կա­խու­թե­նէ։ Կը նա­խըտնրէ իր ապա­գան տես­նել Թուրքիոյ ամ­բողջու­թեան մէջ, ազ­գա­յին ինքնու­թիւնը եւ այդ ինքնու­թեան պա­հան­ջած շա­հերը ապա­հովե­լու պայ­մա­նաւ։ (Նոյնպէս հայ ժո­ղովուրդի ապա­գան Օս­մա­նեան Կայսրու­թեան ամ­բողջու­թեան մէջ տես­նող հայ քա­ղաքա­կան գոր­ծիչնե­րը լրջօ­րէն սխա­լած էին, ան­տե­սելով որ թուրքե­րը իրենք կ՚ու­զեն փլել կայսրու­թիւնը, անոր տեղ ազ­գա­յին պե­տու­թիւն մը հիմ­նե­լու հե­ռան­կա­րով)։

Այդ իսկ պատ­ճա­ռաւ, Թուրքիոյ իշ­խա­նու­թիւննե­րու կող­քին ԱՄՆ եւ ԵՄ-ի ան­դամ եր­կիրներն ալ լուրջ վե­րապա­հու­թիւն ու­նին թուրքիացի քիւրտե­րուն ազ­գա­յին շար­ժումին հան­դէպ։ Բո­լորին հա­մար աւե­լի մատ­չե­լի էր ան­կախ պե­տակա­նու­թեան տի­րանա­լու հա­մար մարտնչող քիւրտե­րու հետ գործ ու­նե­նալ, քա­նի որ բո­լորն ալ պի­տի կրնա­յին այդ պե­տու­թե­նէն շա­հեր ակնկա­լել։ Միւս կող­մէ քրտա­կան քա­ղաքա­կան միտ­քը կը սի­րէ իր պայ­քա­րը «կի­ներու յե­ղափո­խու­թիւն» բնու­թագրել։ Այս բա­ցատ­րութիւ­նը ար­մա­տական իս­լամնե­րու հա­մազօր ան­հանդուրժե­լի է նաեւ արեւմտեան, եւ­րո­պական քաղ­քե­նիու­թեան հա­մար։

Նպա­տակաս­լաց յօ­դուած մը եղաւ այս, բայց պի­տի չփոր­ձեմ ան սկզբնա­կան նպա­տակին հա­մապա­տաս­խա­նեց­նել։ Եր­բեմն այսպէս կը պա­տահի գրե­լու պա­հուն։ Կար­ծես գրի­չը ինք կամք կը պար­տադրէ եւ նիւ­թը կը շե­ղէ դէ­պի աւե­լի խոր մտո­րումներ։ Ո՛չ, պի­տի չուղղեմ գրի­չին կամ­քը, քա­նի որ այս բո­լորը մենք՝ հա­յերուս հա­մար խորհրդա­ծու­թեան կա­րիք ներ­կա­յաց­նող նիւ­թեր են։ Հե­տեւե­լով սփիւռքա­հայ մա­մու­լին կրնանք տես­նել թէ հայ­կա­կան սփիւռքն ալ նկա­տած է քրտա­կան շար­ժումին առաջ բե­րած հրա­մայա­կան­նե­րը։

Իսկ կ՚ար­ժէ քիչ մըն ալ խօ­սիլ մեր հե­ղինա­կային «Պա­տու­հան» ծրագ­րին մա­սին։

«Պա­տու­հան» մէկ տա­րեկան

«Մէտ-Նու­չէ» հե­ռուստա­կայա­նէն ամէն Եր­կուշաբ­թի երե­կոյ սփռուող «Պա­տու­հան» հա­ղոր­դումին հա­մար մեկ­նարկու­մէն լման տա­րի մը ետք, տեղ­ւոյն վրայ մեկ­նա­բանու­թիւններ լսե­լը կաս­կած չկայ որ շա­հեկան պի­տի ըլ­լար։ Այս հա­մոզու­մով նախ կը դի­մեմ հա­ղոր­դումնե­րու Պրու­սելեան վե­րատե­սուչ Ֆէր­տա­յի կար­ծիքնե­րուն։ Գո­հու­նա­կու­թիւն կը յայտնէ յայ­տագրի մաս­նա­կից­նե­րուն, հե­տեւա­բար քննար­կուած նիւ­թե­րուն զա­նազա­նու­թեան հա­մար։ Փաս­տա­ցի վառ օրի­նակ­ներ ըլ­լա­լով կը նշէ Ժու­լիա Մութլուի հետ կա­տարուած եւ հայ­կա­կան տա­րազ­նե­րը նիւթ առ­նող հա­ղոր­դումը։ Նոյնպէս տպա­ւորուած է աճուրդի մաս­նա­գէտ եւ արուես­տա­բան Ռաֆ­ֆի Փոր­թա­քալի պատ­մածնե­րէն։ «Մեզ քիւրտե­րուս հա­մար շատ տպա­ւորիչ էր Փոր­թա­քալի իր մեծ հայ­րէն սկսե­լով մին­չեւ դուստրը հաս­նող ըն­տա­նեկան աւան­դութիւ­նը» կ՚ըսէ Ֆէր­տա։ Ապա կը յայտնէ թէ իրենք նման հա­ղոր­դա­շարի մը որո­շում կա­յաց­նե­լու հանգրուանին նկա­տի ու­նէին սփիւռքա­հայ հա­սարա­կու­թիւնը։ «Մե­զի հաս­նող ար­ձա­գանգնե­րով կրնամ ըսել թէ յա­ջողած ենք այդ նպա­տակին մէջ։ Բա­ցի Պէլ­կիայէ, ու­րիշ եր­կիրնե­րու մէջ ալ մեր հա­ղոր­դումնե­րուն ար­բա­նեակի դրու­թեամբ հե­տեւող բազ­մա­թիւ հա­յերէ դրա­կան ար­տա­յայ­տութիւններ լսած ենք։ Բայց ես նոյնքան կը կա­րեւո­րեմ ոչ հա­յերու մեկ­նա­բանու­թիւնը։ Ու­րա­խու­թեամբ ըսեմ որ հայ­կա­կան մշա­կոյ­թի շրջագ­ծով նոր հա­ղոր­դումի մը սկսե­լու գա­ղափա­րին դէմ բա­ւական ան­տարբեր մնա­ցած մեր գոր­ծընկեր­նե­րը այ­սօր ոգե­ւորու­թիւնով կը խոս­տո­վանին թէ որ­քան շատ բան սոր­ված են հա­յոց մշա­կոյ­թի մա­սին, այս հա­ղոր­դումին հե­տեւե­լով»։ Խրա­խու­սիչ այս ար­տա­յայ­տութիւննե­րէն ետք ան ու­նի քննա­դատու­թիւն մըն ալ։ «Իւ­րա­քան­չիւր հա­ղոր­դում կ՚աւար­տէք շատ պատ­շաճ երաժշտա­կան կա­տարու­մով։ Բայց հա­մազօր պատ­շա­ճու­թեամբ չէք ներ­կա­յաց­ներ կա­տարուած գոր­ծը կամ կա­տարող արուես­տա­գէտը»։ Տե­ղին քննա­դատու­թիւն մը։ Կը խոս­տա­նամ յա­ջորդ հա­ղոր­դումնե­րուն լու­ծում մը գտնել այս խնդրին։ Նշում մըն ալ կը կա­տարէ Ֆէր­տա։ «Եթէ կը տես­նենք որ անդրա­դառ­նա­լու ար­ժա­նի դեռ շատ նիւ­թեր կան, մի վա­րանիք շա­րու­նա­կու­թիւն մը նկա­րահա­նելու հա­մար»։ Իրաւ ալ որ­քան շատ պա­տահե­ցաւ այդ երե­ւոյ­թը։ Ու­նե­ցանք այնպի­սի մաս­նա­կից­ներ, որոնց հետ շատ աւե­լի եր­կար զրու­ցել կա­րելի էր, բայց մենք ձե­ւով մը անա­ւարտ վեր­ջա­կէտի դի­մեցինք պար­զա­պէս մե­զի սահ­մա­նուած ժա­մանա­կին սպառ­ման պատ­ճա­ռաւ։

Վրայ կը հաս­նի հա­ղոր­դումի հա­ւատա­րիմ հե­տեւող­նե­րէն Մե­րալի մեկ­նա­բանու­թիւնը։ «Տէր­սիմցի ըլ­լա­լով ալ ա­ւելի լա­րուած ու­շադրու­թեամբ կը հե­տեւիմ հա­ղոր­դումին։ Հա­յոց հետ առնջուած բո­լոր նիւ­թե­րը հա­րազատ են ին­ծի։ Իմ քննա­դատու­թիւնը աւե­լի թեք­նի­քական է»։ Սխալ կը գտնէր մօ­տէն նկա­րուած եր­կու դէմ­քե­րու անընդհատ զրոյ­ցը։ «Հե­ռուստա­դիտո­ղը շար­ժում կը պա­հան­ջէ։ Ար­ծարծուած նիւ­թը որ­քան ալ շա­հեկան ըլ­լայ, նկա­րի միապա­ղաղ գո­յու­թիւնը ձանձրոյթ կը պատ­ճա­ռէ։ Երա­նի որոշ սդու­տիոյի մէջ նկա­րահա­նելու փոխարեն փողոց ելլել կամ զրուցակիցին միջավայրին մէջ պատրաստել ֆիլմը։ շատ աւե­լի հե­տաքրքրա­կան կը թուի։ Նոյ­նիսկ եթէ սդու­տիոյի մէջ նկա­րահա­նէք, նա­խընտրե­ցէք տե­սախ­ցիկնե­րէն մին աւե­լի հե­ռուն տեղադրել»։