Յանուն Էնթէրնացիոնալիզմի

ՄԱՍԻՍ ՔԻՒՐՔՉԻՒԿԻԼ

21Փետրուարը տարեդարձն է Միսաք Մանուշեանի եւ 21 ընկերներուն ֆաշիստներու կող­մէ գնդա­կահար­ման։ Մա­նու­շեանի խմբա­կը կազ­մո­ւած էր զա­նազան ազ­գութիւննե­րէ եկած գաղ­թա­կան­նե­րէ, որոնց կար­գին է նաեւ Ար­փէն Դա­ւիթեան։ Մեր բա­րեկամ Մա­սիս Քիւրքչիւ­կի­լի այս մա­սին յօ­դուա­ծը ակա­մայ ու­շա­ցաւ Մայ­րե­նի Լե­զուի Օրուայ առ­թիւ գրու­թիւննե­րու առա­տու­թեան պատ­ճա­ռաւ։

Մի­սաք Մա­նու­շեանի գլխա­ւորած ու բո­լորն ալ Ֆրան­սա­յի Կո­մու­նիստ Կու­սակցու­թեան հա­մակիր գաղ­թա­կան­նե­րէ բաղ­կա­ցող դի­մադ­րա­կան ջո­կատը գնդա­կահա­րուած էր 21 Փետ­րո­ւար 1944 թո­ւին։ Անոնց սխրան­քը ան­մա­հաց­նողն ալ իրենց թշնա­մինե­րուն կող­մէ քա­րոզ­չութեան հա­մար պատ­րաստո­ւած «Կար­միր Որ­մազդ»ն էր։

Նա­ցինե­րու կող­մէ մա­հապատ­ժի դա­տապար­տո­ւած ու գնդա­կահա­րուած 22 գոր­ծիչնե­րու մէջ Ար­փէն Դա­ւիթեան իր կեն­սագրու­թեամբ կը տար­բե­րուէր միւսնե­րէն։ Ան ան­ցեալին Կար­միր Բա­նակի սպայ եւ Կո­միսար մը եղած էր։ Խումբին միացած էր փախ­չե­լով Սի­պեռեան աք­սորավայ­րէն։

Մի­սաք Մա­նու­շեանի վեր­ջին նա­մակին մէջ «Մի մոռ­նաք» կտա­կած խումբին ամե­նատա­րեցն էր Ար­մե­նակ Մա­նուկեան (Ար­փէն Դա­ւիթեան)։

Իր մա­սին տե­ղեկու­թիւննե­րը կը փո­խան­ձէ ինք եւս Մա­նու­շեանի խումբին ան­դա­մակ­ցած սպա­նական քա­ղաքա­ցիական պա­տերազ­մին մաս­նա­կից եւ խումբի ձեր­բա­կալու­թե­նէն մա­զապուրծ ազա­տուած տի­յար­պե­քիր­ցի Տիգ­րան Ոս­կե­րիչեան։ Այդ վկա­յու­թիւննե­րու հա­մաձայն Ար­փէն Դա­ւիթեան ծնած է 1895-ին Զան­գե­զուր։ (Կեղծ ինքնու­թեան մէջ 1889-ին Ղա­րաբաղ, Շու­շի)։ Հայ­րը որ­մա­դիր էր, ինք նախ մե­քանիք եւ ապա գրա­շար ըլ­լա­լով աշ­խա­տեցաւ Թիֆ­լիզ։ Նոյն ժա­մանակ յա­ջողե­ցաւ Թիֆ­լի­զի Ներ­սէ­սեան վար­ժա­րանի մտից քննու­թիւնը։

1917-ին կ՚ան­դա­մակ­ցի Պոլ­շե­ւիկ կու­սակցու­թեան։ Յա­ջորդ տա­րի զինք կը տես­նենք Կար­միր Բա­նակի շար­քե­րուն։ Ապա կը յայտնո­ւի Պա­քուի Գո­միւ­նը պաշտպա­նող Կար­միր Դիկ­նա­պահ­նե­րու կազ­մին, ուր երեք ան­գամ կը վի­րաւորուի։ Հոն կը ձեր­բա­կալո­ւի անգլիացի­ ներու կող­մէ, բայց կը յա­ջողի խոյս տալ ու Թեհ­րան անցնիլ։ Կը վե­րադառ­նայ Ատրպէյ­ճան։ Հա­ւանա­կան է որ մաս­նակցած ըլ­լայ 1920 Մա­յիսեան ապստամ­բութեան Հա­յաս­տա­նի մէջ։ Որ­պէս շար­քա­յին մաս­նակցած Կար­միր Բա­նակի մէջ կը ստա­նայ սպա­յի կո­չում։ Պա­քու, Շա­հու­մեանի անուան զի­նուո­րական վար­ժա­րանի դա­սըն­թացքնե­րէն ետք կը դառ­նայ Կո­միսար։

1923-էն սկսեալ կը յա­ճախա­կէ Թիֆ­լի­զի Անդրկով­կա­սի Կո­մու­նիստ Հա­մալ­սա­րանի դա­սըն­թացքնե­րուն։ Հոն­կէ կը վտա­րուի «ձա­խակող­մեան ընդդի­մադիր եւ Թրոց­քիստ» ըլ­լա­լու մե­ղադ­րանքով։ Ապա տար­բեր պար­տա­կանու­թիւննե­րով կ՚ու­ղարկո­ւի Հա­յաս­տան։

1927-ին, երբ ինք խօս­նակն էր ձախ ընդդի­մու­թեան, կ՚ար­տաքսո­ւի կու­սակցու­թե­նէն եւ 1928-ին կը ձեր­բա­կալո­ւի այլ հայ ընդդի­մադիր­նե­րու հետ։ Քաղոս­տի­կանու­թեան հսկո­ղու­թեան մէջ նախ Երե­ւան, ապա Թիֆ­լիզ եւ վեր­ջա­պէս Ղա­զախստան կ՚ու­ղարկո­ւի։ 1931-ին կրկին կը ձեր­բա­կալո­ւի տեղ­ւոյն Պոլ­շե­ւիկ- Լե­նինիստնե­րուն հետ եւ Սան Բե­դեր­պուրկի նշա­նաւոր Բեդ­րո­բաւ­լովսքի բան­տը կը դրո­ւի։ Երեք տա­րի բան­տարկու­թեան դա­տապար­տուելով կը ղրկուի Վերխնէու­րալսքի ճամ­բա­րը։ 1933-ին հոն կը մաս­նակցի 18 օրեայ հա­ցադու­լին։ Բան­տարկու­թե­նէ ետք կ՚ու­ղարկո­ւի աք­սո­րի դէ­պի Ուզպեքստան։ 1934-ին կ՚որո­շէ փախ­չիլ եւ Ան­տի­ճանի ճամ­բով կը փոր­ձէ անցնիլ Իրան։ Կը ձեր­բա­կալո­ւի սահ­մա­նին եւ կը մնայ Դապ­րիզ։

Դա­ւիթեան մինչ այդ ար­տերկիր­նե­րու հետ յա­րաբե­րու­թիւն չէր ու­նե­ցած։ Լսե­լով ռու­սե­րուն Փա­րիզի մէջ հրա­տարակ­չա­կան աշ­խա­տանքնե­րու մա­սին, 1935-ին կապ կը հաս­տա­տէ Թրոց­քիի որդւոյն՝ Լեւ Սե­տովի մի­ջոցաւ եւ կ՚ու­ղարկէ 4 Օգոս­տոս թո­ւակիր «Կոչ հա­մաշ­խարհա­յին բա­նուոր­նե­րուն, Կո­մու­նիստ Ընդդի­մու­թիւնը Խորհրդա­յին Միու­թեան Մէջ» խո­րագ­րեալ գրու­թիւնը։ Այդ յօ­դուա­ծը առա­ջին­նե­րէն կը հա­մարո­ւի Խորհրդա­յին Միու­թե­նէ ներս քաղ­բանտար­կեալ­նե­րու մա­սին։ 1935-ի Հոկ­տեմբե­րին ԱՄՆ-ի մէջ «Նիւ Մի­լիթըն» կ՚ար­տատպէ յօ­դուա­ծը։ Վիգ­տոր Սեր­կէ իր գիր­քին մէջ մէջ­բե­րումներ կ՚ընէ ան­կէ։

Թրոց­քի եւ Սե­տով զօ­րակ­ցութեամբ կ՚ապա­հովեն Դա­ւիթեանի դէ­պի Եւ­րո­պա ճամ­բորդե­լու ծախ­սը։ 1937-ի Մա­յիսին կանցնի նախ Մար­սէյլ եւ ապա Փա­րիզ։ «Կո­մու­նիստ Միու­թիւն»ը Ար­մե­նակ Մա­նու­կեան կեղ­ծա­նու­նով անձնա­գիր մը պատ­րաստեց ու սկսաւ աշ­խա­տիլ իբ­րեւ կող­պա­րար, փա­կանա­գործ։ Կը մնայ Մե­զոն Ալ­ֆո­րի մէջ բա­նուոր գոր­ծիչներ Ռո­լան եւ Իւոն Ֆի­լիթա­րի մօտ։ Ամառ­նե­րը կ՚անցնէ Թրոց­քիի բա­րեկամ­ներ եւ Ֆրան­սա­յի յե­ղափո­խական շրջա­նակ­նե­րու կար­կա­ռուն դէմ­քե­րէն Ալֆրէտ- Մարգրիտ Ռոզ­մերնե­րու Փե­րիկ­նիի տու­նը։

Երե­սու­նա­կան տա­րեթի­ւերու վեր­ջե­րուն Դա­ւիթեան մե­կու­սա­ցումէ ազա­տուե­լու մար­մա­ջով կը մաս­նակցի հայ գաղ­թա­կան­նե­րու՛ յատ­կա­պէս հա­մայ­նա­վար­նե­րու մի­ջավայ­րին։ Շուրջ մէկ տա­րի իբ­րեւ գոր­ծա­ւոր կ՚աշ­խա­տի Գեր­մա­նիա։ Նախ քան Գեր­մա­նիա մեկ­նիլ, յու­շագրու­թիւննե­րը կը յանձնէ Սեր­վո­ւային, որ «Կար­միր Որ­մազդ»ի դէպ­քէն ետք կ՚ոչնչաց­նէ զա­նոնք։

Գեր­մա­նիայէն վե­րադար­ձին կապ կը հաս­տա­տէ Մա­նու­շեանի հետ։ Մե­լինէ Մա­նու­շեան կը պատ­մէ թէ Մի­սաք զինք ծա­նօթա­ցու­ցած է «մե­զի հետ է» ըսե­լով։ Նաեւ կ՚աւելցնէ «գի­տէինք թէ հա­կաս­տա­լինեան է եւ փա­խած է Խորհրդա­յին Միու­թե­նէն» ըսե­լով։ Ֆրան­սա­յի Կո­մու­նիստ Կու­սակցու­թեան գաղ­թա­կանաց աշ­խա­տու­ժի ուղղեալ աշ­խա­տանք ծա­ւալող MOI-ի հայ­կա­կան խմբա­կին ան­դա­մակ­ցող Դա­ւիթեան «Անտրէ» ծած­կա­նու­նով պաշ­տօն կը ստանցնէ մեծ քա­ղաք­նե­րու մէջ գեր­մա­նական գրա­ւու­մին դէմ պայ­քա­րող Francs-Tireurs et Partisans (Ան­կախ դի­պու­կա­հար­ներ եւ կու­սակցա­կան­ներ) կազ­մա­կեր­պութեան մէջ։

Խումբի ըն­կերնե­րը զուրկ էին զի­նուո­րական կրթու­թե­նէ, իսկ Դա­ւիթեան իբ­րեւ Կար­միր Բա­նակի սպայ, նաեւ օժ­տո­ւած էր քա­ղաքա­կան գի­տելիք­նե­րով։ 1943-ի Օգոս­տո­սէն սկսեալ կը մաս­նակցի բազ­մա­թիւ գոր­ծո­ղու­թիւննե­րու, որոնցմէ մէկն է 28 Օգոս­տո­սին Պու­լոյն- Պի­լան­քուրտի «Ռե­նօ»ի գոր­ծա­րանէն ել­լող գեր­մա­նացի զի­նուոր­նե­րու բեռ­նա­տար ինքնա­շար­ժին դէմ կա­տարո­ւած նռնա­կով յար­ձա­կումը։

5 Հոկ­տեմբե­րին կը վի­րաւո­րուի Սեն Մի­շէլի գոր­ծո­ղու­թեան մը ըն­թացքին։ Տի­րան Ոս­կե­րիչեան զինք կը տա­նի հայ բժիշ­կի մը մօտ։ Ապա Մե­լինէ Մա­նու­շեանի քրոջ՝ Ար­մե­նու­հի Ասա­տու­րեանի մօտ կը բո­լորէ ապա­գին­ման շրջա­նը։ Այդ օրե­րուն է որ Ար­փեն Դա­ւիթեան Մե­լինէին կը պատ­մէ իր Թրոցքիստ ան­ցեալին մա­սին։ Ար­դա­րեւ Ոս­կե­րիչեան ալ Պէյ­րութի մէջ հրա­տարա­կուած յու­շե­րուն պի­տի նշէր թէ տա­կաւին առա­ջին օրե­րէն իսկ գի­տէին անոր քա­ղաքա­կան հա­կումնե­րը։

Միւս կող­մէ պնդու­մի մը հա­մաձայն 1943-ի Օգոս­տո­սին Մա­նու­շեանի խումբին Թրոցքիստ մը ըլ­լա­լուն մա­սին տե­ղեկու­թիւն մը փո­խան­ցո­ւած է ՖԿԿ-ին։ Պարզ է որ շփո­թը յա­ռաջա­ցած է Մա­նու­շեան եւ Մա­նու­կեամն ազ­գա­նուննե­րու նմա­նու­թե­նէն։

Նո­յեմ­բեր 1943-ին կը ձեր­բա­կալո­ւի Պալ­վիլ փո­ղոցի բնա­կարա­նին մէջ։

Հարց կը տրո­ւի թէ լեհ, իտա­լացի, հունկա­րացի, ռու­մի­նիացի, սպա­նացի, հայ, հրեայ եւ ֆրան­սա­ցինե­րէ բաղ­կա­ցող Մա­նու­շեանի խմբա­կը այդ սահ­մանփակ պայ­մաննե­րու մէջ որ դրդապտճա­ռով իրենց կեան­քը նո­ւիրած են ֆա­շիզ­մի դէմ պայ­քա­րին։ Անի­մաստ է Արա­կոնի «Ֆրան­սա­յի հա­մար» պա­տաս­խա­նը։ Անոնք կողք կող­քի պայ­քա­րելու տա­նողը հա­մաշ­խարհա­յին ար­ժէքնե­րու նկատ­մամբ հա­ւատքն էր, այ­սինքն Էն­թերնա­սիոնա­լիզ­մը։