Համահայկական մարտահրաւէր՝ ծպտեալ հայերը
ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏԵԱՆ, Ազգագրագէտ
2010թ. Դեկտեմբեր 18-ին Իսթանպուլի մէջ բարեկամուհիիս տունը կը զրուցէինք Իսթանպուլի հայութեան խնդիրներուն շուրջ։ Խօսք գնաց դէպքի մը մասին, որ խորապէս ցնցած էր համայնքը։ Մի հայ աղջիկ ամուսնացած էր մահմետականի հետ։ Սակայն տուեալ դէպքին աղջիկի ընտանիքը կտրուկ դէմ էր եղած այդ ամուսնութեանը եւ կապերը աղջկայ հետ խզած էր։ Բայց աղջկան եղբայրը անոր հետ չէր բաւարարուած եւ սպանած էր թէ քրոջը, թէ փեսային։ Դատին հետեւող լրագրողներու ուշադրութեան հիմնական թեման դարձած էր այն փաստը, որ ինչպէս պարզուած էր՝փեսան սասունցի իսլամացած հայերու ընտանիքէն էր։ Այս դէպքը առիթ դարձած էր հանրայինօրէն անդրադառնալու Թուրքիոյ մէջ զգալի ծաւալ կազմող իսլամացած (թրքացած, արաբացած, քրտացած), սակայն հայ ինքնութիւնը պահած, ալեվիացած, ծպտեալ ու ոչ ծպտեալ հայերու, քրիստոնեայ հայերու հետ անոնց յարաբերութիւններու եւ առհասարակ կրօնափոխութեանը հետեւող էթնիկական, սոցիալական, մշակութային, նաեւ քաղաքական խնդիրներուն։
Քրիստոնեայ եւ իսլամացած, ալեվիացած հայերու ներազգակցական յարաբերութիւնները իրենց բարդութիւններով հարցի մի կողմն են։ Հարցի միւս կողմն է, թէ ինչպէս է այդ խնդիրը կը հանրայնանայ հայկական եւ իսլամական, տուեալ դէպքին՝ թրքական, քրտական, արաբական միջավայրերուն։ Իսլամացած-իսլամացուած հայերու թեման յատուկ սրութեամբ սկսած է քննարկուիլ վերջին քսան-երեսուն տարիներուն։ Այս ընթացքին հակոտնեայ կարծիքներ ձեւաւորուած են, թէ քրիստոնեայ հայկական՝ «հայ են-հայ չեն»ի, «ընդունենք-չընդունենք»ի, «իմանանք-չիմանանք»ի եւ այլ նմանօրինակ հարցերու շուրջ, թէ իսլամական միջավայրին՝ անկեղծ են, թէ ծպտուած, բարեկամ են, թէ թշնամի։ Թրքական իշխանութիւնները այնքան երկար շահարկեցին քիւրտ զինեալներու «հայկական ծագման» թեման, որ՝ տպաւորութիւն կը ստեղծուի, թէ այն միտուած է «թուրքի հիմնական, եթէ ոչ միակ թշնամին հայն է» կարծիքի ներդրմանը։ Յամենայն դէպս չափազանց յաճախ կը հնչէ «կրօնափոխուած հայ վիժուածներ» ձեւակերպումը։ Իմ իսլամացած հայ զրուցակիցներէն մէկու գնահատմամբ թուրքերը տեւական ժամանակ է՝ թշնամի են կը համարէ յոյներուն, հրեաներուն, քրտերուն, բայց անոնցմէ ոչ մէկուն չեն ատեր։ Ատելութեան ծանր զգացումը վերապահուած է միայն հայերուն։ Աւելին՝ սուննի, ալեվի, թրքախօս, քրտախօս հայը միշտ ծպտուած կամ բացայայտ թշնամի կը դիտուի Թուրքիոյ պետութեանը եւ կազմաւորուող թուրք ժողովուրդին։ Թուրքիոյ մէջ հայ ժողովրդի պատմութիւնը չիմացողի համար այնպիսի տպաւորութիւն կը ստեղծուի, որ կարծէք հայերը, խաբելով թուրքական իշխանութիւններուն, ծրագրաւորուած, կամաւոր եւ թաքուն կրօնափոխուած են՝ թուրքական հասարակութիւնը ներսէն պայթեցնելու հեռահար նպատակով։ Իսկ հայերու պատմութիւնը Թուրքիոյ մէջ ամենէն աւելի չգիտի հէնց թուրքական հասարակութիւնը։
Ատելութեան եւ անոր հետեւող վախի ընդհանուր մթնոլորտը զգալիօրէն կը բարդացնէ իսլամացած հայերու ինքնութեան փնտռտուքի հանգրուանը։ Եթէ քեմալական Թուրքիոյ մէջ իսլամացած հայերը թաքուն յոյսեր կը փայփայէին, որ իրենց առաջիկայ սերունդները կը կարողանան այդ բարդ երկրին բաւականաչափ ինտեգրուել եւ դառնալ պարզապէս քաղաքացի, ներկայինս անոնց համար ակնյայտ է, որ այդ հեռանկարը դեռեւս շատ հեռու է։ Չափէն աւելի յաճախ են մարդկանց նախատինքով կը յիշեցնեն նոյնիսկ տատի, նախատատի հայ ըլլալու հանգամանքը։
Հայերու իսլամացման շրջանին Թուրքիոյ մէջ բաւական էր «սուննի մահմեդական» ըլլալը։ Եւ կրօնափոխուած հայերու զգալի մասը սուննիացած է՝ յարմարուելով առաջադրուած պահանջին (ալեվիացումը մասնաւոր իրավիճակի հետեւանք էր)։ Ներկային այդ բաւարար չէ, սուննիացումէն զատ անհրաժեշտ է «թուրք» ըլլալ։ Մինչդեռ իսլամացած հայերուն մէջ անհամեմատ շատ են «քրտական», մասամբ՝ «արաբական» միջավայրի սուննիները, չխօսելով արդէն ալեվիացածներու մասին։ Արդիւնքին իսլամացած-քրտացած հայերը կրկին յայտնուած են թիրախաւորուած անցանկալիներու շերտին եւ նոր դժուարութիւններ առաջացած են անոնց ինտեգրման համար։
Առանձին քննարկման հարց է հայկական միջավայրին մահմետական հայերու «տեղի փնտռտուքի» թեման։ Սա պակաս չի յուզեր այն իսլամացած հայերուն, ովքեր թէ զգայական, թէ վարչական զգալի դժուարութիւններով նոյնիսկ վերաքրիստոնեանալով իրենց մերժուած կը զգան Թուրքիոյ հայկական համայնքի կողմէն։ Իսթանպուլի մտաւորական հայուհիներէն մէկը պատմեց տէրսիմցի տղայի մը մասին։ 2000թ. ան, ինքն իր դէմ երկար պայքարելէ ետք, սուս ու փուս կ՚երթայ, կը դիմէ դատարան, խնդրելով իր անձնագրի մէջ «մահմետական»ի փոխարէն գրել «քրիստոնեայ», դատարանը հիմնաւորելով, որ իր պապերուն հարկադրած են իսլամանալ եւ իր իսլամութիւնը իր պապի նկատմամբ կիրառուած բռնութեան հետեւանք է։ Դատարանի որոշմումով անձնագիրը կը փոխուի, ողջ գործընթացը կը տեւէ երկու շաբաթ, որմէ ետք կը սկսի տղայի առաջին բուն հայկական տառապանքը։ Տղան կու գայ պատրիարքարան՝ խնդրելով իրեն եւ իր ընտանիքին մկրտել եւ այստեղ կը վրդովեն, որ ան «ինքնուրոյն քրիստոնեայ դարձած է»։ Պէտք է ուսուցում անցնէր, պէտք է որոշուէր, արդեօք ինքը «հասունացա՞ծ է» քրիստոնեայ դառնալու համար։ Կը սկսի քաշքշուք, տղային կ՚ուղարկեն իշխանութիւններէն թոյլտուութիւն բերելու, ան կը բացատրէ, որ ինք արդէն դատարանով հարցը կարգաւորած է…։ Այս դէպքի առթիւ կը հրաւիրուի թեմական խորհուրդի նիստ, կարծիքները կը բաժանուեն։ Թեմական խորհուրդի նիստին մասնակցող մտաւորական հայուհին փորձում է հիմնաւորել տղայի իրաւունքը, կ՚ըսէ, որ իրեն մկրտած են մանկահասակ շրջանին, երբ ինքը ոչինչ չգիտեր եւ չէր հասկնար, որ ինքն անտարբեր է իր կրօնական պատկանելութեանը, բայց ահա այս տղան գիտակից ընտրութիւն է կատարած…։ Տղան այդպէս ալ կը վերադառնայ Տէրսիմ։ Անշուշտ պատրիարքարանի դիրքորոշումը զգալի չափով, եթէ ոչ ամբողջովին պայմանաւորուած է թուրքական իշխանութիւններէն ունեցած վախով՝ «յանկարծ ու մի բան դուրս չի գայ»։ Միւս կողմէն միանգամայն հնարաւոր է, որ հայոց պատրիարքարանը ներքին կարգով բանաւոր զգուշացում ունի ձեռնպահ մնալ «վերահայացումը» խրախուսելէն։ Արդիւնքին զուգահեռաբար կ՚ընդանան տարատեսակ «վերահայացումներ»,-բողոքական եկեղեցիներուն մէջ, եւրոպական երկիրներու եկեղեցիներուն մէջ, երբեմն ալ՝ Հայաստանի մէջ։ Բայց զանգուածայինը այն կը դառնայ, որ խուսափելու համար թէ թուրքական վարչական քաշքշուքէն, թէ հայկական եկեղեցիներու խիստ զգուշաւոր կեցուածքէն, ինչպէս նաեւ եւրոպական միջավայրերու հետ շփուելու արդիւնքին մահմետական հայերու առնուազն մի մասի մէջ կը հասունանայ ինքնութեան արտայայտման մէջ էթնիկ պատկանելութիւնը կրօնականէն անջատելու ձգտումը,- «եղբայր, ես հայ եմ, բայց ի՞նչ կայ, որ մահմետական եմ»։ Իրականութեան մէջ այստեղ առկայ են ընտրութեան դժուարութեան մի շարք նրբերանգներ.
1- Ոմանք չգիտեն ինչ է «քրիստոնեայ» ըլլալը, եւ ինչպէս քրիստոնեայ կ՚ըլլան։ Արդէն երկրորդ-երրորդ սերունդը մահմետական է, գիտէ այդ կենցաղը, կ՚ապրէ այդ միջավայրի մէջ եւ կը վախնայ փոփոխութիւններէն՝ իր անյայտ հեռանկարներով։ Բայց կ՚ուզէր արդէն բացայայտ հայ ըլլալ, ոչ թէ կիսաթաքուն կամ թաքուն հայ։
2- Ոմանք կը շարունակեն ապրիլ իրենց մահմետական հարազատներու, ազգականներու միջավայրին, որտեղ կոնկրետ իրենց «հայ» ըլլալուն դէմ չեն, բայց խորթ կ՚ըլլայ անոնց քրիստոնեայ ըլլալը։
3- Ոմանք վստահ չեն Թուրքիոյ մէջ կատարուող փոփոխութիւններով, կը վախնան կապերը խզել Թուրքիոյ իսլամական աշխարհէն։ Անոնց սոցիալական յիշողութեան մէջ «քրիստոնեան այդ երկրին դատապարտուած է» գիտակցութիւնը ամուր նստած է։
4- Շատերը չեն ուզեր գործ ունենալ թրքական պետական մարմիններուն հետ, իրաւաբանօրէն ապացուցած իրենց բռնի իսլամացման դէպքը եւ պաշտօնապէս ստանալ ինքնութեան փոփոխութեան իրաւունք։ Չնայած օրէնքը թոյլ կու տայ, սակայն պետական մարմինները սովորաբար դժկամութեամբ ընդառաջ կ՚երթան, ստորին օղակներու չինովնիկները կոշտ կը վարուին դիմորդներու հետ, կը ձգձգեն, դժուար գտնուող ապացոյցներ կը պահանջեն եւ այլն։
5- Գաւառներու մէջ որոշ վայրերուն արխիւները կամ չեն պահպանուել, կամ՝ բանաւոր կ՚ըսուի, որ չեն պահպանուիր, եւ նախնիներու ինքնութեան մասին տեղեկանքները հնարաւոր չըլլար ձեռք բերել։
6- Գաւառներու մէջ շատերը պարզապէս կ՚ամչնան, անյարմար կը զգան ինքնութեան փաստաթղթերը հաւաքել մի միջավայրի մէջ, որտեղ վարժուած են իրենց մահմետական համարել։
7- Ընդհուպ մինչեւ քսանական թուականները Թուրքիոյ մէջ գրագրութիւնը օսմաներէնով էր, արաբատառ էր, իսկ այսօրուայ յատկապէս գաւառներու ստորին օղակի պաշտօնեաները չեն տիրապետեր այդ լեզուին, եւ այդ զգալիօրէն կը դժուարացնէ նախնիներու ինքնութիւններուն մասին վկայականներու ձեռք բերումը։
8- Քրիստոնեայ հայերն իրենք կ՚օտարեն մահմետական հայերուն, եւ անոնց զգալի մասը կը վախնայ, որ վերահայանալու դէպքին օտարուած կ՚ըլլայ թէ հայկական, թէ իսլամական միջավայրերէն, քանի որ փորձը ցոյց կը տայ, որ հայկական միջավայրէն յաճախ կ՚օտարուի նոյնիսկ քրիստոնեայ դարձած նախկին մահմետականները։
Յիրաւի, համարեա հարիւր տարուայ ընթացքին հասարակութեան մահմետական հատուածին որոշ չափով ինտեգրուած այս մարդիկ կը վախնան երկու կողմէն ալ մերժուած եւ օտարուած ըլլալ, իսկ իրենք նոյնիսկ առանձին համայնք չեն, ցրուած են ողջ Թուրքիոյ տարածքին եւ թողնուած են իրենք իրենց զգացմունքներու եւ սոցիալական պատասխանատուութեան հետ մեն-մենակ։
Միանգամայն մասնաւոր խումբ են ալեվիացած հայերը։ Անոնց մի մասը, յատկապէս քրմանջախօս ալեվիներու մէջ ապրողները, մեծ չափով մօտ են քրտական ինքնութեան, եւ սովորաբար նոյնիսկ չեն ուզեր անդրադառնալ իրենց հայկական ծագման խնդիրներուն։ Այլ է Տէրսիմի մէջ եւ շրջականերուն զազախօս ալեվիներու մէջ ալեվիացած հայերու վիճակը։ Նախ՝ անոնց մէջ հայկական էթնիկ միաւորը մնացած է ընդհուպ մինչեւ 1938թ. Տէրսիմի բնակչութեան ջարդերը։ Պահպանուել են ամբողջական հայկական, հայախօս գիւղեր, աշխատելիս եղած է նոյնիսկ Տէրսիմի մէջ հռչակաւոր Հալվորի Ս. Կարապետ վանքը՝ հայերու եւ ալեվիներու հաւասարապէս պաշտամունքի առարկան։ Անոնց վերջնական ալեվիացումը տեղի ունեցած է այդ դէպքերէն ետք, երբ հայերը ակնյայտօրէն դարձան տէրսիմեան ջարդերու առաջին թիրախը։
Տէրսիմի մէջ հայերու ալեվիանալը զգալիօրէն հին նախապատմութիւն ունի։ Հայերու զանգուածային կրօնափոխութիւնը Տէրսիմի մէջ սկսած էր առնուազն 17 դարէն եւ 19 դարի հասած էր մի աստիճանի, որ ոչ միայն արտաքուստ դժուար էր տարբերել հայերուն ու ալեվիներուն, այլեւ ալեվիական սոցիալ-մշակութային կեանքը մեծ չափով նման էր հայկականին։ Կրօնափոխութիւնը սովորաբար անհատներով չէր, այլ՝ ամբողջ բնակավայրով, մեծ մասամբ՝ գիւղերով։ Ալեվիացող եւ սուննիացող հայերը արագօրէն կը ներառուէին Տէրսիմի ներքին համապատասխան սոցիալական շերտերու մէջ՝ այս կամ այն աշիրեթի շրջանակներուն մէջ։ Նախկին հայերը երբեմն առանձին աշիրեթներ կը կազմէին եւ, հետեւելով Տէրսիմի ներքին կանոններուն, զէնքի ուժով իրենց տեղը կը գրաւէին միւս աշիրեթներու շարքին։ Ալեվի կոչուող բնակչութեան զգալի մասը հիանալի կը յիշէր իր հայկական ծագումը, աւելին, ընթացքի մէջ էին իրենց հայ մնացած ազգականներու հետ դեռեւս չխզուած կապերը։
Ալեվիացած հայերը կը շարունակէին բազմաթիւ նախաքրիստոնէական եւ նոյնիսկ քրիստոնէական ծէսեր, տէրսիմեան «ալեվիզմի» մէջ բազմաթիւ քրիստոնէական եւ մաքուր հայկական տարրեր են միաձուլուած։ Ալեվիական բանաւոր աւանդազրոյցներու մէջ կ՚ընդհանրանան հայերու եւ Տէրսիմի մէջ յայտնուած ալեվիներու ինչպէս ծագումնաբանական, այնպէս ալ սոցիալ-կրօնական անցեալը։ Տէրսիմի ալեւիներու «մասալաներու»՝ պատմութիւններու դերակատարներուն մեծ մասը տեղական «հայ քեշիշը» եւ եկուոր «բաբան» են, Ս. Գէորգը («Հազրեթի Իլյաս», «Խըտըր Էլիա»), Ս. Սարգիսը («Հազրեթի Խըզըր»), Անահիտ Աստուածուհու յատկութիւնները ժառանգած «Անա Ֆաթիման» եւ Անահիտի նախկին սրբավայրերը, նոյնիսկ՝ Մեսրոպ Մաշտոցը («Մասրուպ») եւ այլն, ովքեր տարբեր ձեւերով դերեր ունին տէրսիմցիներու պատմական անցեալին։ Հայկական Հալուորի Ս. Կարապետ վանքը, մեծ նշանակութիւն ունէր տէրսիմցի հայերուն եւ ղըզըլպաշներուն առջեւ… Ան՝ Հալուորու Ս. Կարապետ, ամէնու համար է, իսկ ամէնը՝ անոր համար։ Պատահական չէ, որ 1937թ. թուրքական իշխանութիւններու Տէրսիմի բնակչութեան դէմ ջարդերը սկսեցին հէնց Հալուորի Ս. Կարապետ վանքի պայթեցումով։ Հիմա այդ վանքի տարածքը ամբողջովին «մաքրուած է», ոչինչ չկայ, նոյնիսկ աւերակները չկան, բայց այդ տարածքը կը շարունակէ սրբազան համարուիլ եւ Տէրսիմի բնակչութեան կարեւոր ուխտավայրն է։ Տարածքին հովուութեամբ կը զբաղուի թուրքական ինքնութեամբ մի ալեվի, եւ կը պատմէ, որ ուխտաւորները յաճախ կու գան, իրենից այծ կամ ոչխար կը գնեն եւ մատաղ կ՚անեն վանքէն մնացած քարերու կոյտի վրայ։
Յապաւումով ընդօրինակուած lragir.am կայքէն
