Halep’i ‘vatan tutmaya’ çalışan Ermenilerin hikâyesi

Kitabın içeriği kadar ortaya çıkış süreci oldukça ilginç. Buradan başlayalım ve bunu sizden dinleyelim.. Nasıl ortaya çıktı bu kitap?

Belki söylemesi garip olacak ama bu derleme biraz da ‘tesadüfen’ ortaya çıktı. Sahaf arkadaşım Püzant Akbaş yaklaşık on yıl önce bana Mennuş İmanyan'ın 1931 yılında Halep'te basılan ‘Ayntab Destanları’ isimli eserinin fotokopisini vermişti. Ben Ermenice bilmiyorum. Tabii ki bir şey anlamayıp, “Bu nedir?” diye sormuştum. Püzant da “Ermeni harfleri ile Türkçe destan! Bir ara bana uğra, sana okurum” demişti. Ben de ne olduğunu bilmeden fotokopiyi eve götürüp, bir dosyanın içine tıktım. Ve tamamen unuttum. On yıl geçtikten sonra, bir gün dosyalarımı düzenlerken aynı fotokopi tekrar karşıma çıktı. Bu sefer, Püzant'ın kapısını çaldım. O yüksek sesle metni okumaya başladığında ikimizin de içi karardı. Bitirdikten sonra ben, “Yahu, bu müthiş değerli bir şey. Bunu yayınlayalım, başkaları da bundan haberdar olsun” dedim. Cevap olarak, “Bende iki tane daha var, istersen hepsini okuyalım” dedi. Velhasıl, 2019 yılı bahar aylarında haftanın bir günü birlikte çalışmaya başladık. O okuyor, ben de metinleri bilgisayara giriyordum. İlk iki destanın Ermeni harflerinden Türkçeye transkripsiyonu bittikten sonra, Hasmik Stepanyan'ın ‘Ermeni Harfli Türkçe Kitaplar ve Süreli Yayınlar Bibliyografyası, 1727 – 1968’ başlıklı eserini taramak aklıma geldi. Bibliyografyada Suriye ve Lübnan'da yayımlanmış başka destanların da bulunduğunu gördüm. Bu sefer de onların peşine düştüm. Yurt dışındaki bazı kütüphanelerde araştırma yapan dostların yardımı ile onlara ulaşmak mümkün oldu ve bu kitap ortaya çıktı. 

Sunuş bölümünde “Elinizdeki derlemede yer alan destanları yayıma hazırlarken ve dönemin hikâyesini araştırırken çok şey öğrendiğimi itiraf etmeliyim” diyorsunuz. Bir sosyal bilimci olarak bu süreçte öğrendiğiniz en önemli şeyler neler?

Kitapta yer alan destanlar Ermeni ‘aşuğ’ların Türkçe olarak söyledikleri, fakat Ermeni harfleri ile Halep, Beyrut, Kudüs gibi kentlerde yayınlanmış destanlardır. Biliyorsunuz, Anadolu ahalisi büyük doğal afet veya toplumsal felaketlerden sonra başlarına gelenleri hikaye etmek, duygularını başkalarıyla paylaşmak ve belki de tarihe not düşmek amacıyla Anadolu halk edebiyatının en güçlü damarı olan halk destanlarına başvurmuşlardır. Bu halk ozanları Anadolu’nun Antep, Maraş veya Urfa gibi kentlerinin gündelik hayatta Türkçe konuşan Ermenileridir. 1915’de bu günkü Suriye, Filistin, Ürdün ve İsrail topraklarını kapsayan geniş bir coğrafyaya sürülmüşlerdir. Dolayısıyla, bu destanlar halk edebiyatımızın da parçasıdır. Destanları söyleyen halk ozanları Ermeni’dir, ama destanları Türkçe söylemişlerdir. Ben bunu önemsiyorum. 
Bu destanları okuduktan sonra ben bir anlamda yaşanan büyük ‘Felaket’ yıllarından sonra ölmemiş ve ayakta kalmış insanların yazdıklarını okuduğumu, onların duygularını yansıtan metinlerle karşı karşıya kaldığımın farkına vardım. Bir olayı dışarıdan görerek anlatmak tabii ki önemli bir şeydir, bir tanıklıktır. Ama o toplumsal olayda mağdur konumunda olanların o sırada ne hissettiklerini anlamak bence çok daha önemlidir. İşte bu destanlar, o hissiyatı bize veriyor. Maalesef, tarihçilerin kullandığı arşiv belgeleri bize ‘duyguları veya hissiyatı’ aktarmaktan çok uzaktır. Onlar en fazla olup biteni betimleyebilirler. Kısacası, bu derleme üzerinde çalışırken ben edebiyatın gücünü bir kez daha gördüm. İtiraf etmeliyim ki edebiyatın gücü yüzümüze tokat gibi çarptı. 

“İşte yıkdırdılar barakamızı
Dingleyen olmadı efğanımızı
Bulamaz iken ekmegimizi
Bir daha kırdılar dallarımızı.” (Kitaptan)

1915 sonrasında Ermenilerin Halep’te iskânı meselesi, kitabınızda yer alan destanlardan anladığım kadarıyla 1938’lere kadar devam eden bir süreç. Bu süreçte de Halepli Ermeniler çok ciddi acılar ve sıkıntılar çekmişler. Kitapta yer verdiğiniz destanlar dışında Halep’e yerleşen Ermenilerin yaşadıklarını aktaran sosyal bilim ya da roman öykü gibi edebiyat çalışmalarına rastladınız mı?

Bu destanlar, ülkemizdeki milliyetçi/mukaddesatçı çevrelerde Ermenileri aşağılamak için kullanılan ve ‘kılıç artığı’ olarak adlandırılan insanlar tarafından söylenmiş ve yayınlanmış metinlerdir. Osmanlı seçkinlerinin kullandığı terminoloji ile Ermeni kıtalinden – ki ‘kıtal’, Osmanlıca ‘toplu katliam’ demektir - kurtulmuş insanların geniş Suriye coğrafyasına ve özellikle de Halep’e yerleşmesinin hikâyesidir. Bu insanlar son derece olumsuz şartlarda, aç ve sefil durumda Halep’e geliyorlar ve şehrin varoşlarında teneke kaplı barakalar kurarak yaşamlarını sürdürmeye çalışıyorlar. Şahıs arazisi üzerinde kurdukları barakaların yıkım emri çıkıyor ve tenekeden yaptıkları evleri başlarına yıkılıyor. Bu 1920’lerin ikinci yarısında oluyor. Bu sefer de şehrin dışında Fransız Manda yönetimi tarafından gösterilen yeni bir mahallede evlerini tekrar inşa ediyorlar. Destanlarda bir yerde yerleşmeye, ayakta kalmaya veya ‘vatan tutmaya’ çalışan insanların acılı hikâyesi anlatılıyor. 
Yeni yerleşimden sonra esas olarak köy veya kasaba kökenli insanların Suriye toplumuna entegrasyon süreci başlıyor. Tabii entegrasyon sürecinin de trajik – komik yönleri var. Bu noktada toplumsal cinsiyet ilişkileri devreye giriyor. Genç Ermeni kadınları açılıp saçılmaya, makyaj yapmaya, pudra sürmeye, modayı takip etmeye ve tango veya çarliston yapmaya başlayınca da erkek egemen toplumun gazabını üzerlerinde hissetmeye başlıyorlar. Kitapta yer alan ‘Alafrangaya Modaya’ veya ‘Çarliston Velvelesi’ gibi asrileşmiş hayat tarzını yerden yere vuran destanlar erkek aşıklar tarafından söyleniyor. Kısaca, kentlileşen kadınlar üzerinde denetim kurulmaya çalışılıyor. Unutmayalım, o yıllarda Ermeniler, Halep şehir nüfusunun yüzde yirmisini oluşturuyorlardı. ‘Ahlaki çürüme’ temasını işleyen metinler Halep Ermeni toplumunun bir anlamda ‘yoldan çıkmasını’ toplumsal eleştiri ile engellemeye çalışan metinler olarak karşımıza çıkıyor. Bu derlemeye uzun bir giriş yazarken bütün bu olup bitenlerin tarihsel arka planını vermeye çalıştım. Halep üzerine ne varsa okudum, ama birkaç tane betimleyici yanı hayli yüksek sosyal bilim ve tarih araştırmasından başka bir şey de bulamadım. Belki bu konularda Arapça veya Ermenice roman vs. yazılmıştır ama ben bilmiyorum. Bu açıdan bakarsak, bu destanlar bize doğup büyüdükleri topraklardan sürülmüş ve yeni bir vatan tutmaya çabalayan insanların hikâyesini çok yeni açıdan anlatıyor.
Yazdığım uzun giriş yazısının sonunda da belirttim, bendeniz geçen yıl bu metinlerle uğraşırken TV’deki haber programlarında Avrupa ülkelerinde yeni bir hayat kurmak amacıyla Ege sahillerinden karşıya geçmeye çabalayan kaçak Suriyelilerle ilgili haberler karşıma çıkıyordu. Düşünün, 1915 sonrasında Anadolu Ermenileri Suriye’ye sürüldüler, şimdi de iç savaştan kaçan Suriye ahalisi Türkiye’ye sığınıyor. Bir kısmı da Avrupa’ya gitmek için hayatını ortaya koyarak botlarla Yunan adalarına kaçıyor. Kaç defa, kendi kendime “yahu, içinde yaşadığımız coğrafyanın kaderi mi bu?” diye söylendiğim oldu. Eğer Arapça bilen sosyal bilimciler varsa, günümüzde Suriye’den gelen insanların Türkiye toplumuna yerleşimi üzerine çalışmalıdır. Kim bilir, ne hikâyeler ortaya çıkacaktır.

Saat üçte teskereler dağıldı,
Ermeni evine fiğan kuruldı,
Nice canlar ciyerinden ayrıldı,
Ağlayın, hasretimiz kıyamete kaldı (Kitaptan)

Mennuş İmanyan örneğinde bu destanları yazanların sadece erkekler olmadığını kadın destan yazarların da olduğunu görüyoruz. Deyim yerindeyse 1915’ten 1930’lara kadar uzanan dönemde yaşanan açılar kadın ‘aşuğ’ların da ortaya çıkmasına neden olmuş diyebilir miyiz? 1915 öncesinde bu tür kadın aşuğlara rastlanıyor mu? 

Bence kadın ‘aşuğ’lar her zaman vardı. Güzel söz söyleme yeteneğine sahip kadınlar geleneksel toplumlarda da her zaman seslerini duyurma imkanına sahip olmuşlardır. Evet, genel içindeki oranları düşük olabilir ama köy odalarında destan söylemek için erkek olmak şart değildir. 

Rumların, Süryanilerin ve Ezidilerin de savaş sonunda Halep’e yerleştiklerini belirtiyorsunuz. Onların da yazdığı benzer destanlar var mı? 

1922 – 1924 yılları arasında gerçekleşen Türk – Yunan Nüfus Mübadelesi ile Selanik’e gitmiş olan Kayseri’nin Talas nahiyesinde bulunan Arhangelos Kilisesi ruhanilerinden Papaz Neofitos Ekonomos Efendi’nin 1925 yılında Selanik’te Yunan harfleri ile Türkçe olarak yayımlanan destanının bir kısmını yıllar önce okumuştum. Şöyle der Papaz Neofitos Efendi:

İsmet Paşa Venizelos geldiler,
Trampa [mübadele] yapmaya karar verdiler,
Acep bunu bir ferde mi sordular
Dünya kurulalı görülmemiştir.

Türkiya’dan kaldırdılar bizleri
Kan ağlayor hepimizin gözleri
Heç kimsenin gülmez oldu yüzleri.

Bakın, yukarıdaki yedi mısrada Neofitos Efendi, bizim kendi aramızda ‘mübadele’ dediğimiz ve aslında teknik olarak ‘1923’de Lozan’da diplomatik müzakere yöntemiyle yapılan karşılıklı bir etnik temizlik’ olan nüfus değişiminin mağdurlar açısından ne kadar acımasız bir şey olduğunu anlatıyor. Edebiyatın gücü böyle bir şey işte! Maalesef, Suriye’ye yerleşen diğer kesimlerle ilgili bir şey gözüme çarpmadı. Belki vardır, ama ben bilmiyorum.