«Հայերուն տեղը քիւրտերը առած են»
ԹՈՒՂՊԱ ԷՍԷՆ
ԹՈՒՂՊԱ ԷՍԷՆ- Հայկական ցեղասպանութեան մինչեւ օրս երկարող ընթացքին մասին ձեր գրած գիրքին մէջ, Հրանդ Տինքի սպանութեան կ՚անդրադառնաք որպէս կարեւոր անկիւնադարձ մը, ինչո՞ւ։
ՎԻԳԷՆ ՉԸԹԸՐԵԱՆ- Այս գիրքին մէջ փորձած եմ հասկնալ թէ ինչու ցեղասպանութեան նիւթը Թուրքիոյ մէջ վերջին շրջանին աւելի լայն հետաքրքրութեան առարկայ դարձած է։ Ինչո՞ւ համար մտաւորականներ եւ այլ մարդիկ յանկարծ որոշեցին, որ այս նիւթը կարեւոր է։ Որո՞նք էին փոփոխութիւնները որոնք Օսմանեան Հայերուն ոչնչացումը օրակարգային խնդիր դարձուցին։ Ինչո՞ւ երկար ժամանակ պէտք կար որ այս բոլորը պատահին։ Որո՞նք էին պայմանները, որ մտաւորականներուն, արուեստագէտներուն եւ բանաստեղծներուն, որոնք վաղուց տեղեակ էին իրենց երկրին մէջ պակասութեան մը առկայութեան մասին, ստիպուած էին շարունակել լռել մինչեւ 2000 թուականները։
Այս պատճառով, գիրքին սկսած եմ, ոչ թէ Հրանդ Տինքի սպանութեամբ, այլ անոր յուղարկաւորութեամբ։ Անոր յուղարկաւորութեան, տասնեակ հազարներով մարդիկ, «բոլորս Հրանդ ենք, բոլորս հայ ենք» ըսելով կը քալէին։ Կը կարծեմ որ այս միջադէպը թրքական հանրային կարծիքին համար յեղափոխութիւն մըն էր։
Այստեղ հարցադրում մը եւս ունիմ։ Եթէ հասարակութեան մը մէջ, կամ երկրի մը մէջ, գիւղի մը մէջ, երբ ոճիր մը գործուի, եւ երբ մարդիկ կը վարուին այնպէս որ կարծես, ոճիրը չէ գործուած, ի՞նչ կը պատահի։ Ոճիրը կը ոչնաչանա՞յ։ Իսկ ոճրագործին եւ զոհին ի՞նչ կը պատահի։ Կը փորձեմ այս ոճիրին հետքերը հասկնալ։ Երբ նախագիծին նոր սկսած էի, կը կարծէի թէ աւելի շատ հայ համայնքին վրայ պիտի կեդրոնանամ։ Տակաւին չընդունուած, եւ տարիներէ ի վեր, իրենց զոհ դարձուցած այս ոճիրին մասին... Գիտենք թէ երբ սկսած է հայկական ցեղասպանութիւնը, բայց չենք գիտեր թէ երբ աւարտի հասած է։ Քանի որ տակաւին ոճիրը չէ ընդունուած։ Սակայն յետոյ ապշած էի, երբ գիտցայ թէ այս իրավիճակը ընդհանուր առմամբ Թուրքիոյ վրայ որքան մեծ ազդեցութիւն ունի։
Թ.Է.- Գիրքին մէջ կը նշէք Թուրքիոյ հայ համայնքի լռութիւնը, եւ թէ ինչպէս այս լռութիւնը կը փոխուի։ Այսինքն ոչ միայն թուրքերը, այլ նաեւ հայերը կը փոխուին։
Վ.Չ.-Հայերու լռութիւնը տարբեր երեսակներ ունի։ Առաջինը դասական հայկական սփիւռքի լռութիւնն է մինչեւ 1965 թուականը, այսինքն եղեռնի յիսուն ամեակը։ Այս լռութիւնը կու գար ոչ թէ պատահածներուն պատճառով, այլ քանի որ ոչ ոք կար լսելու պատրաստ։ Տեսակ մը գրաքննութիւն կար։
Միւս կողմէ կար Խորհրդային Միութեան մէջի այլ տեսակի լռութիւնը։ Ստալինը արգելակած էր ցեղասպանութեան յուշը։ Ինք եւս որպէս ոճրագործ, պիտի չուզեր որ իր կայսրութեան մէջ այսիպիսի պատահար մը յիշատակուի, հետազօտութեան առարկայ դառնայ։ Քէմալական շարժման եւ Խորհրդային Միութեան մէջ զօրաւոր կապեր կային։ Քէմալական շարժումը կռուելու համար Անգլիական եւ Ֆրանսական բանակներուն դէմ, Խորհրդային Միութիւնէն, դրամ, զէնք եւ զինամըթերք կը ստանար։
Վերջապէս, Թուրքիոյ հայերուն լռութիւնը աւելի երկարաշունչ է։ Իրականութեան մէջ, Թուրքիոյ լռութիւնը եւս իր տեսակները ունի։ Պոլսոյ մէջ ապրող հայերու լռութիւնը տարբեր է Պիթլիսի, Տիգրանակերտի, Այնթապի եւ ընդհանրապէս Անատոլիոյ իսլամացուած հայերու լռութենէն։ Այսօր մեծ թիւով մարդիկ կան, որոնք իրենց ինքնութիւնը բացայայտել ու վերագտնել կ՚ուզեն։
Թ.Է.- Ըստ ձեզի, ի՞նչ կը պատահի Թուրքիոյ մէջ 2015-ին, ցեղասպանութեան հարիւրամեակին։
Վ.Չ.- Ըստ իս, այս առումով Թուրքիան յառաջացում մը արձանագրած է։ Սակայն երկմտանքը կը շարունակուի։ Թուրքիան միայն երբ ինք պատրաստ ըլլայ, պիտի կարենայ արդարութիւնը ապահովել։ Միայն երբ իր ներկայ քաղաքացիներուն յարգանքով մօտենայ, այն ատեն պիտի կարենայ անցեալի համակարգուած կերպով ոչնչացուած քաղաքացիներուն հանդէպ յարգանք ունենալ։ Սակայն տակաւին այդ հանգրուանին չէ հասած Թուրքիան։ Նոյնիսկ եթէ այժմ կը հեռանայ Քէմալական համակարգէն, տակաւին չենք կրնար կողմնորոշուիլ թէ դէպի ո՞ւր է, որ կ՚ուղղուի։
Միւս կողմէ Թուրքիան տակաւին չէ հասած այն հանգրուանին, որ կարելի ըլլայ նկատել թէ եղեռնը միայն հայերուն չէ, որ պատահած է, այլ համընդհանուր թրքական հասարակութեան։ Ցեղասպանութիւնը կը քննարկուի տարբեր տեսանկիւններէ հայերու, քիւրտերու եւ թուրքերու մօտ։ Հայերուն համար ճանաչումի խնդիր մը կայ, հարիւր տարուան ցաւին վերջ մը տալու, եւ նոյնիսկ եթէ խորհրդանշական ձեւով ըլլայ, արդարութեան հաստատումին։ Ի վերջոյ ցեղասպանութիւնը այնքան հսկայական բան մըն է, որ անկարելի է խօսիլ ամբողջական արդարութեան մասին։ Իսկ Թուրքիոյ համար ժողովրդավարութեան խնդիրն է։ Հարիւրհազարաւոր մարդոց սպանութիւնը եւ իրենց հարստահարութիւնը արդարացի դարձուցած երկրի մը համար ժողովրդավարութիւնը անկարելի է։ Այսպէս երկրի մը մէջ անկարելի է խօսիլ օրէնքի վերակացութեան մասին։
Թ.Է.- Թուրքիոյ համար ի՞նչ է յաջորդ հանգրուանը։
Վ.Չ.- Շատեր պիտի սկսին հասկնալ կարեւորութիւնը հայոց ցեղասպանութեան, ինչպէս նաեւ ասորիներու եւ Պոնտոսի յոյներու ցեղասպանութիւններուն։ Ասիկա միայն հայերուն, քիւրտերուն եւ թուրքերուն խնդիրը չէ անշուշտ։ Համայն մարդկութեան խնդիրն է։ Այս պատահարներուն պատճառով համաշխարհային քաղաքական մշակոյթը մեծ հարուած ստացած է։ Պէտք է ի մի գալ, յառաջիկայ տասը տարիներու ընթացքին, քննարկելու անցեալի մէջ ապրուածը, եւ թէ ինչպէս կարելի է արգելք ըլլալ նման պատահարներու կրկնութեան։
Թ.Է.- Մինչ ձեր աշխատանքը կը կեդրոնանայ յետ-ցեղասպանութիւն հանգրուանին, պատմական գործընթացին ալ կ՚անդրադառնայ։ Թերեւս նաեւ կապ մը կը հաստատէք անցեալի եւ ներկայի միջեւ։ Ինչպէ՞ս մօտեցած էք այս խնդրին։
Վ.Չ.- Երբ սկսայ աշխատիլ այս գիրքին վրայ, կը կարծէի որ ոճիր մը պիտի բնութագրեմ, եւ պիտի կարենամ փաստել թէ ոճիրը տակաւին կը շարունակուի։ Ծրագրած էի կեդրոնանալ Թուրքիոյ մէջ ապրող հայերու, յոյներու եւ ասորիներու առօրեայ տառապանքին վրայ։ Սակայն տեսայ որ ոճիրին հեղինակները եւս ունին իրենց յիշողութիւնը։
Եթէ կ՚ուզէք ոճիրի սովորութիւնը անօրինական դարձնել, պէտք է իջնել մինչեւ ոճիրին արմատները։ Այս ոճիրը գործադրող կառոյցը, երկիրը, գաղտնի պետութիւնը պէտք է որ ճանչնան այդ ոճիրը։ Միայն այդ պարագային է որ կարելի պիտի ըլլայ երկիր մը ստեղծել որ կը կառավարուի, ոչ թէ գաղտնի դաւադրութեան տեսութիւններով, այլ իրաւական օրէնսդրութեամբ։
Թ.Է.- Հայերուն խնդիրները Քրտական շարժման լուծումի շրջանակէն կը դիտէք։ Այս նիւթին գիրքին մէջ կ՚անդրադառնաք «Քիւրտերը՝ ոճրագործէն զոհ» գլուխին մէջ։ Կը պատմէք թէ ինչպէս հայերուն ապրած վայրերը այս ընթացքին քրտացած են։ Ինչպէ՞ս կը բնութագրէք այս վիճակը Թուրքիոյ վերջին օրերու իրավիճակը աչքի առաջ դնելով։
Վ.Չ.- Երկրի մէջ քրտական խնդիրին ծագումը ի յայտ եկաւ Հարաւ-Արեւելեան շրջաններու հայերու եւ ասորիներու ոչնչացումէն անմիջապէս ետք։ Ինչ որ, փաստ մըն է, թէ խնդիրները ուժի գործադրութեամբ անկարելի է լուծել։ Քանի որ բռնութիւնը որոշ անցեալ մը կը ստեղծէ, եւ ճամբայ կը բանայ նոր բռնութիւններու։ Քրտական պատմութիւնը գերբնական ուղղութիւն մը ունի։ 1915-ին քիւրտերը ոճիրը գործողն էին, 1920-ին դարձան զոհը։ Շատ առումներով քիւրտերը հայերուն տեղը առին։ Անոնց այսօրուան ժողովրդագրական իրականութիւնը կ՚արտացոլէ Օսմանեան Կայսրութեան մէջ հայերու ժողովրդագրութիւնը։ Օրինակ հասարակութեան աղքատ շերտը կը բնակի արեւելեան կողմը երկրին, իսկ միւս կէսը արեւմտեան քաղաքներուն մէջ։ Այսօր քիւրտերը կ՚ընեն ինչ որ հայերը 19-րդ դարուն ըրած են՝ երկրէն անջատողական յեղափոխական աշխատանք տանելու փոխարէն, ընտրել օրէնքի վերակացութեան հաստատումի պայքարը։ Հայերը պարտուեցան 1915-ին, քանի որ իրենց բարեփոխութիւններու պահանջին փլուզումով է որ պատասխան տրուեցաւ։ Կը յուսամ որ քիւրտերը նոյն ճակատագիրին չեն ենթարկուիր եւ Թուրքիոյ ժողովրդավարացման գործընթացի կարեւոր ուժերէն մէկը կը դառնան։
