Հայերէնի իրանական փոխառութիւնները (բ)
ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ
Մեր նախորդ յօդուածով տեսանք, որ հայերէնը պարսկերէնէն փոխ առած է 1400 բառ։ Այս փոխառութիւնները բանաւոր ճամբով կատարուած ըլլալնուն պատճառով՝ առհասարակ առօրեայ խօսակցական բառեր են, որոնք իրենց կեն-սունակութենէն գրեթէ ոչինչ կորսնցուցած են մինչեւ այսօր՝ չհաշուած մէկ աննշան տոկոսը, որ պատմական բնոյթ ունի ու կորսնցուցած է իր այժմէականութիւնը։
Պարսկական փոխառութեանց այս կշիռը ըմբռնելու համար ըսենք հետեւեալը. հայերէնը փոխ առած է ասորական 210 բառ, որոնց կէսը բոլորովին կենսունակ է, մինչ միւս կէսը կորսնցուցած է իր կենսունակութիւնը. պատճառն այն է, որ այդ փոխառութիւնները եղած են հաւասարապէս բանաւոր ճամբով եւ գրաւոր ճամբով։ Այս վերջինները ասորերէնէ թարգմանութիւններու առթիւ առնուած ըլլալնուն՝ բոլորովին գրքունակ են եւ կը պատկանին հոգեւոր բառապաշարի շերտին։ Հայերէնը կատարած է յունարէնէ փոխառութիւններ եւս՝ մօտաւորապէս 900 միաւոր, որոնց բոլորն ալ ունին գրքունակ նկարագիր, քանի բոլորն ալ փոխ առնուած են թարգմանութեանց ճամբով, մինչ իրենք՝ յոյն եւ հայ ժողովուրդները կենդանի շփում չեն ունեցած բնաւ, հետեւաբար փոխառութիւններն ալ առօրեայ խօսակցականէ բոլորովին հեռու եղած են։
Ծանօթ.— Այս երեք փոխառութեանց ամբողջական ցանկերը կը գտնենք Հր. Աճառեանի «Հայոց լեզուի պատմութիւն»-ի մէջ՝ անոնցմէ իւրաքանչիւրի գործածութեան արժեւորումով գրական հայերէնի մէջ։
Այս փոխառութեանց համեմատութիւնն ու տոկոսը այնպիսին են, որ եթէ այսօր փորձենք հայերէնէն դուրս ձգել բոլոր յունական փոխառութիւնները անխտիր, մեր լեզուն գրեթէ ոչինչ պիտի կորսնցնէր իր կենսունակութենէն. այդ կորուստը պիտի նմանէր ծովէն գաւաթ մը ջուրի նուազումին։ Եթէ դուրս ձգէինք ասորական փոխառութիւններու ամողջութիւնը, ապա հայերէնը պիտ կրէր յատուկ ցնցում մը, սակայն պիտի շարունակէր իբրեւ հաղորդակցական լեզու ծառայել մեր կարիքներուն։ Բայց եթէ փորձէինք դուրս ձգել իրանական փոխառութիւննները, մանաւանդ ասոնցմով կազմուած բարդ ու ածանցաւոր բառերը եւս, ապա հայերէնը փուլ պիտի գար ու բոլորովին դադրէր հաղորդակցական միջոց ըլլալէ։
Իրանական բառերու այս մեծ յաճախականութիւնն ալ աչքի առաջ ունենալով՝ բաղդատական լեզուաբանութեան առաջին հիմնադիրները, որոնցմէ անուանի է մասնաւորաբար Franz Bopp-ըդ՝1 19-րդ դարու սկիզբը, խուսափեցան հայերէնը Հնդեւրոպական լեզուաընտանիքի մէկ անկախ անդամը նկատելէ եւ զայն դասեցին պարսկերէնի բարբառներուն կարգին, որոնցմէ մէկն ալ պարթեւերէնն էր՝ Արշակունիներու լեզուն, որ Պարսկաստանի մէջ կիրարկուեցաւ 226—642. ան կը կոչուի նաեւ միջին պարսկերէն եւ կամ պահլաւերէն։
Հայ-պարսկական շփումները,— այնու փոխառութիւնները եւս,— սերտ եղած են մասնաւորաբար միջին պարսկերէնի կամ պահլաւերէնի կիրարկութեան տարիներուն ու դարերուն։ Այս սերտութիւնը առաջնորդած է մինչեւ արիւնակցութեան, քանի Արշակունիները իշխեցին նաեւ Հայաստանի մէջ 52—428՝ հայերու մէջ ալ ձուլուելու եւ լրիւ հայանալու պայմանով։ Մեր պատմութեան ամենափայլուն դէմքերը՝ աշխարհիկ եւ հոգեւոր, ունեցած են արշակունի ծագում, յիշէնք աշխարհականներէն՝ Տրդատ Գ.-ը, Արշակ Բ.-ը, Վռամշապուհը եւ ուրիշներ, հոգեւորականներէն՝ Գրիգոր Լուսաւորիչը, Ներսէս Մեծը, Սահակ Պարթեւը եւ ուրիշներ։
* * *
Շարունակելով մնալ փոխառութիւններու ծիրէն ներս, առաջին մեծ հարցումը ինքնաբերաբար կ’ըլլայ այն, որ մինչեւ յիշեալ բառերու փոխառումը պարսիկներէն՝ Հայաստանի բնակիչները ի՞նչ բառերով կը հաղորդակցէին. օրինակ՝ ի՞նչ կ’ըսէին պարսկական ախոռ, բրինձ, կոյր, կօշիկ, ճակատ եւ նման հազարաւոր բառերուն փոխարէն. բան մը կ’ըսէին անշուշտ, չէր կրնար ըլլալ ժողովուրդ մը, որ չունենար իր սեփական ժողովրդախօսակցական բառապաշարը։
Այս այսպէս ըլլալով՝ հապա ի՞նչը մղեց մեր այդ հեռաւոր նախնիները հրաժարելու իրենց սեփական ու հարազատ բառերէն,— որոնց ինքնութիւնը բոլորովին անծանօթ է արդի գիտութեան,— եւ որդեգրել անոնց պարկերէն համարժէքները, որոնց մէկ ցանկը տուինք նախորդիւ։
Թոյլատրելի՞ է մտածել հետեւեալ կերպ, թէ հայ հասարակ ժողովուրդը շարունակեց գործածել իր բնիկ բառամթերքը, իսկ իշխող պարթեւ տարրը,— նկատի ունենանք յատկապէս Արշակունիներու տիրապետութեան դարերը,— կառչած մնաց իր սեփական բառերուն, որոնք վերապրեցան հետագային՝ արշակունիներու աստիճանական հայացումին զուգահեռ՝ այդպէս ալ ծնունդ տալով հայերէնի նոր որակի մը, որ իր կարգին պիտի դառնար թարգմանիչներու գրաւոր լեզուն։
Նկատենք, որ մենք գրեթէ ոչինչ գիտենք Մեսրոպէն մինչեւ Շնորհալի Հայաստանի ռամիկին կիրարկած հայերէնին մասին, որ մօտաւորապէս 12-րդ դարուն միայն պիտի արժանանար գրաւոր արտայայտութեան՝ ռամկօրէն, այսինքն՝ ժողովրդական անունով։ Մինչ գրաբար անուանումը պիտի վերապահուէր մեր մատենագիրներու կիրարկած հայերէնին, որ ոչ աւելի, ոչ պակաս՝ պահլաւերէնով պատուաստուած եւ արշակունիներով նուիրագործուած լեզուն էր. չմոռնանք, մեր մատենագրութեան հիմնադիրը Սահակ Պարթեւն էր, այլ խօսքով՝ արշակունի մը, որուն՝ Աստուաշունչի թարգմանութեան առթիւ կիրարկած լեզուն ալ դարձաւ հայ մատենագրութեան լեզուն ու այդպէս ալ մնաց երկար դարեր, ընդհուպ մինչեւ 19-րդ դարու վերջերը։
* * *
Իսկ ի՞նչ ընթացք ունեցաւ ինքը՝ փոխատու լեզուն, իրաներէնը կամ պարսկերէնը. ասոր պատասխանը կրնայ տալ իրանագէտ մը միայն, քանի ինքս ոչինչ գիտեմ այդ մասին։ Այսուհանդերձ բերմ ինծի ծանօթ երկու օրինակ։
***Գոհար
Այս բառը օրին նոյնութեամբ կը գտնուէր պարսկերէնի եւ պահլաւերէնի մէջ, երբ հայերէնը զայն փոխ առաւ։ Բոլորն ալ զայն կ’արտասանէին gohar։ Հայերէնը այսօր՝ երկու հազար տարի ետք, կը պահպանէ այդ արտասանութիւնը, մինչ պարսկերէնի մէջ այսօր ան դարձած է ջաւահիր «ճաւահիր»։
Եթէ Սայաթ-Նովա հետամուտ ըլլար լեզուական անաղարտութեան, ապա պիտի չգրէր՝
-Դուն պատուական ջաւահիր իս...
Այլ պիտի գրէր՝
-Դուն պատուական գոհար իս...
***Պաշտպան
Աճառեան կը մտածէ, որ մեր այս բառը պահլաւական paštpan-ն է, որ կատարելապէս կը համապատասխանէ հայերէնին. ասոնք երկու կաթիլ ջուրի պէս նոյնն են։ Այսօր հայը իր բոլոր խաւերով կը շարունակէ պաշտպան ըսել, իսկ արդի պարսկերէնի մէջ ան դարձած է puštipan, այսինքն՝ փուշտիպան։
Մնացեալը կը ձգեմ ընթերցողին հայեցողութեան եւ...երեւակայութեան։
Քանի մեր բառերուն գրեթէ բոլորն ալ ժողովրդախօսակցական բնոյթ ունին, հետաքրքրական է գիտնալ, թէ ի՚նչ ձեւ ու տեսք ունեցած են անոնք իրենց փոխառութեան օրերուն՝ յարաբերաբար փոխատու լեզուներուն՝ պարսկերէնին եւ պահլաւերէնին։
Մեծաթիւ օրինակներ ցոյց կու տան, որ մեր փոխառութիւնները միշտ նոյնահունչ չեն եղած փոխատու լեզուի բառերուն հետ. հետաքրքրուողը կրնայ աչք մը նետել անոնց ընդհանուր ցանկին վրայ։
Ստորեւ քանի մը յատկանշական նմուշներ։հայերէն պարսկերէն պահլաւերէն
ազատ āzād āzāt
բարձ bāliš barz
բամբակ panba pambak
անոյշ nōš anōš
ամբարտակ anbārd anbārdak
գաւազան gāvzana gavāzan
անապատ nā-ābād anāpāt
օշարակ afšara afšarak
Գոհանանք այսքանով։
Առաջին նուագ նկատելի է այն սերտ առնչութիւնը, որ կը գտնուի պարսկերէնի եւ պահլաւերէնի միջեւ. չմոռնանք՝ վերջինը մէկ բարբառը կամ մէկ տեղական խօսուածքն էր պարսկերէնին՝ պահելով հանդերձ որոշ ինքնուրոյնութիւն մը, որ շատ չի տարբերեմիր զինք մայր լեզուէն։
Յաջորդ նկատելի կէտը այն բացայայտ նախասիրութիւնն է, որ հայերէնը ցուցաբերած է պահլաւական տարբերակներուն հանդէպ։
***ազատ — ճշգրիտ պատճէնն է պահլաւականին՝ իր վերջի t հնչիւնով, որ համարժէք է մեսրոպեան տ հնչիւնին, որ կը գտնենք ազատ-ին մէջ։
***բարձ — շատ հեռու է պարսկականէն եւ իր կարգին գրեթէ կը նոյնանայ պահլաւականով. ասոր վերջի z հնչիւնը շատ յաճախ հայերէն տուած է ձ. օրինակ՝ darzak/դերձակ, varz/վարձ եւ այլն։
***բամբակ — պարսկականը երկու կէտով կը տարբերի հայերէնէն, մինչ պահլաւականը կատարելապէս կը ծածկէ հայկականը։
***անոյշ — մեր տկար գիտութեամբ միշտ ենթադրած ենք, թէ հայերէն անոյշ-ը նոյն պարսկական nōš-ն է, որուն սկիզբը հայերէնը աւելցուցած է ա մը։ Եւ ահա կը նկատենք, որ մերը հարազատ փոխառութիւն է պահլաւականէն, ուր ան արդէն օժտուած է բառասկիզբի ա-ով։
Գիտնանք միայն, որ իրանական ō -ն, որ երկար օ մըն է, հայերէն կու տայ ոյ երկը բարբառը. օրինակ՝ gōn/գոյն, gōš/զգոյշ, kōd/կոյտ. իսկ š գրադարձական միջազգային այբուբենի շ հնչիւնն է։
***ամբարտակ — սա իր կարգին աւելի հարազատ է պահլաւականին, որուն բառասկիզբի an-ը՝ հայերէն տուած է ամ, որովհետեւ հայը բ, պ, փ պայթականներէն առաջ չի կրնար արտասանել ն, եւ զայն կը վերածէ մ-ի։
*** գաւազան — հոս ալ նախապատիւը կը մնայ պահլաւական տարբերակը իր վերջին սղած ա ձայնաւորով։
Գիտնանք, որ ā իրանական երկար ա ձայնաւորն է, որ հայերէն միշտ տուած է պարզ ա։
***անապատ — կառոյցով ածանցաւոր բառ մըն է այս ան ժխտական նախամասնիկով եւ ապատ արմատով, որ կը նշանակէ շինութիւն, բնակութիւն։ Անապատ-ը մտածուած է իբրեւ շինութենէ ու բնակութենէ զուրկ տարածք։
***օշարակ — որքան մօտ են իրարու պարսկերէնն ու պահլաւերէնը, հայերէնը ընտրած է սակայն երկրորդը՝ իր k/կ վերջաւորութեամբ։ Միայն թէ պէտք է գիտնալ հետեւեալը. իրանական f հնչիւնը հայերէն տուած է ւ , եւ առաջին նուագ ունեցած ենք աւշարակ, իսկ աւ > օ հնչիւնափոխութեամբ ստացած ենք օշարակ։
Ինչպէս կը տեսնենք պարսկերէնի եւ պահլաւերէնի մէջ բառս ունի նոյն յղացքը. ասոնք կը տարբերին միայն նախածանցի ձեւով, կառոյցով. որ պարսկերէնի մէջ na է, մինչ պահլաւերէնի մէջ հակառակը՝ an է. հայերէնը հետեւած է այս վերջինին եւ ոչ միայն այս բառին մէջ, այլ բազմաթիւ ուրիշներու, որոնք կը սկսին ան ժխտական նախածանցով, որ կը դրուի մասնաւորաբար գոյականներու եւ ածականներու վրայ ՝ անարդար, անբան, անմիտ, անհաճոյ, անհոգ, աներես, անվարժ, անտաշ եւ այլն։
1 Գերմանացի լեզուաբան (1791—1867), պատմահամեմատական լեզվաբանութեան հիմնադիր։ 1816թ. ան կը հրատարակէ «Հնդեւրոպական լեզուներու հոլովման դրութիւնը» աշխատութիւնը, ուր անոր ուսումնասիրած հնդեւրոպական լեզուներու շարքին ոչ մէկ ակնարկութիւն կ’ըլլար հայերէնին։ Այդ աշխատութեան բ. հրատարակութեան մէջ ան հայերէնը կը դասէ իրաներէնի զենտական բարբառի կողքին. այս բարբառով գրուած է իրանական սուրբ գիրքը՝ Զենտ-Աւեստան։
