Հայերէն գաւառի գրականութիւնը, համշէնի մշակոյթը եւ վերյիշումներ
ՄԱՀԻՐ ԷՕԶՔԱՆ
Համշէնահայերէնը իմ մայրենին է։ Խօսիլ սկսայ երկու լեզուներով։ Համշէնահայերէնի եւ թրքերէնի կը տիրապետէի նախքան դպրոցական տարիներուս։ Խոստովանիմ թէ ծնողներս շատ ալ ցանկութիւն չ՚ունէին համշէնահայերէն իմանալուս հանդէպ։ Ըստ երեւոյթի կը մտահոգուէին թէ համշէնահայերէն խօսելով կը դժուարանամ թրքերէնի լաւ տիրապետելու։ Ես աւելի վերջ նկատեցի թէ այդ դժկամութեան ետին ուրիշ ազդակներ ալ կան։ Կրնամ ըսել թէ համշէնահայերէնի դէմ ուշադրութեանս աղբիւրը մեր բնակավայրն է, գիւղը եւ լեռնադաշտը։
Այսօր գիւղերու եւ լեռնադաշտերու բնակչութիւնը խիստ նուազած է։ Համշէնցիները բնակութիւն հաստատած են մեծ քաղաքներու մէջ եւ միայն արձակուրդի պատճառաւ կամ թէյի բեռքահաւաքի օրերուն կ՚այցելեն Համշէն։ Քաղաքի պայմաններուն մէջ հասարակաց լեզուն թրքերէնն է։
Թէեւ տարբեր ազդեցութիւններով եւ տարբեր եղանակներով պոլսհայերն ալ ապրեցան մեր նման փորձութիւն մը։ Երբ Նոր Զարթօնք Հարթակի երիտասարդներու նախաձեռնած համացանցային «Նոր Ռատիոյ»ի համար հաղորդումներ կը պատրաստէի նկատեցի, որ մեր գործածած բառերէն շատեր իրենց օտար էին։ Այստեղ անշուշտ որ կայ գիւղի եւ քաղաքի կենցաղներու թելադրած տարբեր բառամթերքի գործօնը։
Այս համոզումին եկայ, երբ ճանչցայ Համաստեղի եւ Յակոբ Մնձուրիի գիրքերը։ Այդ գիրքերուն մէջ ալ յաճախ կը հանդիպէի բառերու, որոնք ինձ՝ համշէնախօսին ծանօթ էին եւ պոլսահայոց ոչ։ Այս առթիւ կ՚ուզեմ երախտիք յայտնել այդ գիրքերու խմբագիր Արտաշէս Մարկոսեանին եւ թարգմանիչներ Սարգիս Սերովբեան եւ Սիլվա Գույումճեանին։
Համաստեղի գիրքին առաջին պատմուածքն էր «Աղջի Էղսիկ»ը։ Հոն արժէն հանդիպած էի ինծի ծանօթ բառերու, որոնք կը յիշեցնէին իմ հօրս հայհոյանքները։ Նման գիւտեր կ՚ընեմ յաջորդող հեքեաթները ընթերցելով եւս։
Համաստեղի հեքեաթները կարդալով մէկ կողմէ ալ կ՚ափսոսամ այս մեծ արժէքին այսքան ուշ հանդիպելուս համար։
Ընթերցումներս կը շարունակեմ այս անգամ Ակնէն կամ Խարբերդէն տեղափոխուելով դէպի Արմտան։ Յակոբ Մնձուրիի էջերը թղթատելով կը տարուիմ այնպիսի տպաւորութեան թէ կարծես Համշէնի լեռնադաշտերուն վառարանի մը շուրջ նստած մեր տարեցներուն պատմութիւնները կը լսել։ Հասկնալի է այս տպաւորութիւնը, քանի որ յաճախ ընթերցումս կ՚ընդհատէի եւ ծնողներուս մէջբերումներ կարդալով անոնք ալ իրազեկ կը դարձնէի։ Հոս եւս կը հանդիպիմ ինծի համար շատ հարազատ բառերու։ Զարմանալի զուգադիպութիւններ կը գոյանային, օրինակի համար լեղաղբիւրը նոյն ձեւով մենք ալ կը գործածենք։ Լեղի է այդ աղբիւրին ջուրը։
Յետոյ մանկութեանս թռչունը կուկուն կը յայտնուէր Մնձուրիի տողերուն վրայ։ Մանկական խաղ մըն էր մեզի համար։ Մենք «կուկու» կը կանչէինք եւ ինք ալ կը կրկնէր այդ կանչը անընդհատ մինչեւ որ ձանձրանանք։
Մնձուրիի պատումները մանկական յիշատակներու պատկերներ կը պարզեն իմ առջեւ։ Թէյի բերքահաւաքի օրերուն հաւաքուած բերքը փոխադրելու համար այսօր կ՚օգտուինք նախնական ճոպանուղիէն։ Իմ մանկութեան ժամանակ այդ սարքը գոյութիւն չ՚ունէր։ Կալանդները կը բեռցնէինք իշուն ու ես ալ արմտանցի տղոց նման «Չո՜լ» կը պոռայի իշուն, բայց ան չէր հնազանդեր։ Համշէնցիներու արագօրէն քաղքենիացման այս շրջանին լեզուի այլասերումն ալ թափ կը ստանայ։ Հայ գեղջուկ գրականութիւնը այդ առումով ալ յիշողութիւնը վերակերտելու առիթ մը կ՚ընդձեռէ մեզ համշէնցիներուս։ Մշակութեային հասարակական անցեալին հետ կապ հաստատելու առիթ մըն է հայերէն գաւառի գրականութիւնը։
