Հայոց Լենկ Թեմուրներէն

Կտուց անա­պատի ձե­ռագիր­նե­րու ճա­կատա­գիրը 1843թ.

Խրի­մեան Հայ­րիկ, երբ Կ. Պոլ­սոյ Հա­յոց Պատ­րիարքն էր, յանձնա­րարեց Երե­միա Տեվ­կանցին՝ ճամ­բորդել Էրզրում, Կարս, Վաս­պուրա­կան եւ գրել իր տպա­ւորու­թիւննե­րը, տե­ղեկաց­նե­լով սո­ցիալա­կան, տնտե­սական եւ քա­ղաքա­կան վի­ճակը այդ տա­րածքնե­րու հա­յու­թեան։

Երե­միա Տեվ­կանց 1872-1873թ., կը շրջի երեք տա­րածքնե­րուն մէջ, ման­րա­մաս­նօ­րէն կը գրէ այդ տա­րածքնե­րու հա­յու­թեան մա­սին, որոնք կը նկա­րագ­րեն ամէն ինչ ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն 41 տա­րի առաջ։ Վա­նայ լի­ճի Կտուց եւ Լիմ կղզի­ներուն վան­քե­րը եղած են մեծ թի­ւով ձե­ռագիր­նե­րու ստեղծման կեդ­րոններ։ Պատ­մամշա­կու­թա­յին մեծ ար­ժէք ներ­կա­յաց­նող կու­տա­կուած այս ձե­ռագիր­նե­րուն պահ­պա­նու­մը շատ մեծ պա­տաս­խա­նատու­թիւն էր, եւ կը պա­հան­ջէր նիւ­թա­կան եւ մարդկա­յին մեծ ճիգ եւ զո­հաբե­րու­թիւն։ Թշնա­մինե­րուն եւ աւա­զակ­նե­րուն կող­մէ զա­նոնք պաշտպա­նելէն զատ, միշտ չէ որ թան­կա­գին ձե­ռագիր­նե­րը կա­րելի եղած է ապա­հով պահ­պա­նել տար­բեր պատ­ճառնե­րով...։

Այդ ցա­ւալի օրի­նակ­նե­րէն մէկն է Երե­միա Տեվ­կանցի 1873թ. Ապ­րի­լի 21-ին, գրած հե­տաքրքիր տե­ղեկու­թիւննե­րը, երբ ան այ­ցե­լած է Կտուց անա­պատ, թէ ինչպէս ան­հո­գու­թեան պատ­ճա­ռով բա­ւական ձե­ռագիր­ներ փճա­ցած են, «Աս­կէ 30 տա­րի առաջ վե­րոյի­շեալ լու­սա­րար Գրի­գոր վար­դա­պետ, որ այժմ դեռ կեն­դա­նի է, ութսուն ամեն­յուք գո­լով 400 հա­տոր հին ձե­ռագիր գրեանք գե­րեզ­մա­նի մէջ թա­ղեր է, ես ան­ձամբ իր­մէ հար­ցուցի այս մա­սին, նա պա­տաս­խա­նեց թէ գրեանք անխնամ մնա­լով ձիւ­նի եւ անձրե­ւի ներ­քեւ թուղթեր իրա­րու թա­փուած էին, հար­ցուցի, թէ ինչ ձե­ռագիր էին, խեղճ ողոր­մե­լին դժբախ­տա­բար անուններ չէր գի­տեր բնաւ»1։

Երե­միա Տեվ­կանց պա­տահա­ծը կը նմանցնէ, ինչ որ տե­ղի ու­նե­ցաւ 14-րդ դա­րուն՝ մոն­ղոլ Լենկ Թե­մու­րի ար­շա­ւանքնե­րուն ժա­մանակ, «Ահա քեզ երկրորդ Լենկ Թե­մուր, բայց կար­ծեմ թէ տգէտ, ան­հոգ եւ անըն­թերցա­սէր վա­նական­նե­րէն աւե­լի շատ գրեանք վնա­սուած են, քան թէ Լենկ Թե­մու­րի ձե­ռօք, զի ճիշդ այսպի­սի պա­տար մի եւս Լիմ անա­պատի եւ Սե­ւանայ անա­պատի մէջ տե­ղի ու­նե­ցած է։ Լիմ անա­պատ 40 տա­րի առաջ սա­կաւի չափ հին ձե­ռագ­րեր դար­ձեալ հո­ղի ներ­քեւ թա­ղած են»։2

Այս շատ կա­րեւոր վկա­յու­թիւն մըն է, թէ բո­լոր վա­նական­նե­րը սրտցաւ չէին հայ գի­րի ու գրա­կանու­թեան հան­դէպ...։

Ծ- 1. Երե­միա Տեւ­կանց, Ճա­նապար­հորդու­թիւն Բարձր Հայք Եւ Վաս­պուրա­կան (1872-1873թթ.), ՀԳԱ հրա­տարակ­չութիւն, Երե­ւան 1991, էջ 252։

2. Նոյնը։