Հայոց Կաղանդ

ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
[email protected]

Աւանդութեան համաձայն, երբ Ամանորը նշում են գարնանամու­տին, ապա գո­վեր­գում են եր­կի­րը եւ տօ­նում երկրի զար­թօնքը, երբ ամ­րանն են նշում, գո­վեր­գում են մար­դուն եւ տօ­նում նրա հե­րոսու­թիւններն ու սխրանքնե­րը, բայց երբ ձմրանն են նշում, եր­կինքն են գո­վեր­գում եւ դէ­պի եր­կինք են ձգտում։

Ար­դա­րեւ, խո­րին է Ամա­նորի խոր­հուրդը՝ գնում է հի­նը, գա­լիս է նո­րը։ Հարկ էր ոչ միայն իմա­նալ, այլ խո­րու­թեամբ ըն­կա­լել եւ անձնա­պէս ապ­րել այս ծէ­սը։ Նոր ոգով, նոր հա­յեաց­քով, նոր լոյ­սով մտնել նոր տա­րի։ Եւ այ­րել, դէն նե­տել ու այ­լեւս ետ չդառ­նալ, չնա­յել հնին, հին կո­րուստնե­րին կամ ձեռքբե­րումնե­րին, պատ­րաստ լի­նել փո­փոխու­թիւննե­րի, ինքդ ձեռ­նարկել փո­փոխու­թիւն եւ խի­զախ քայ­լել իւր ու­ղով դէ­պի վեր՝ առ եր­կինք։

Հա­յերս, Ամա­նորը Յու­նուարի 1-ին նշել սկսե­ցինք առա­ւելա­պէս 18-րդ դա­րից սկսեալ, սա­կայն յատ­կա­պէս արե­ւելա­հայ ազ­գա­գաւառ­նե­րում ընդհուպ մին­չեւ 20-րդ դա­րաս­կիզբը Նոր Տա­րին նշում էին Նա­ւասար­դին, իսկ Յու­նուարի 1-ին հա­մեստ խնճոյք էին կազ­մա­կեր­պում եւ մի­մեանց շնոր­հա­ւորում։

Ամա­նորը հա­յոց մէջ բա­զում անուննե­րով է յայտնի, զո­րօրի­նակ՝ Նոր Տա­րի, Տա­րեմուտ, Տա­րին Գլուխ, Կա­ղանդ, Կա­ղինդ, Կա­լոն­տար, իսկ դրան նա­խոր­դող գի­շերը՝ Լո­լէի գի­շեր, Կախ կամ Կաղ, Գօ­տեկախ, Խլվլիկ, Ծաղ­կե­մուտ (վեր­ջի­նը թե­րեւս աղերսներ ու­նի գար­նա­նամու­տի տօ­նի հետ)։ Յի­շենք նաեւ Ամա­նորի եւ Վա­նատ­րի դի­քերին։ Նրանց տա­ճար­նե­րը կանգնե­ցուած էին Արա­րատեան ըն­դարձակ ու գե­ղեցիկ Բագ­րե­ւանդ գա­ւառում՝ Բա­գաւա­նում։ Հնում նրանք Նա­ւասարդ տօ­նի ու­ղե­կից­ներն էին։

Ամա­նորին ըն­դունուած էր զա­նազան գու­շա­կու­թիւններ անել, բա­րերար եւ չար­խա­փան հմա­յական խօս­քեր ու ծի­սական մաղ­թանքներ ասել։ Եր­բեմն գրի առ­նուած մաղ­թանքնե­րը դրւում էին թխուած­քաբլիթ­նե­րի մէջ։ Միւս սո­վորոյ­թի հա­մաձայն պէտք էր մաք­րել բնա­կավա­յրը, ձգել ամէն տե­սակ ան­պէտք ու հին իր, մի նոր բան աւե­լաց­նել եւ նոյն կերպ վա­րուել սե­փական մարմնի եւ հո­գու հետ։ Այ­սօր էլ յա­ճախ բա­ցասա­կան որակ­նե­րը գրւում են թեր­թիկնե­րի վրայ, այ­նուհե­տեւ տրւում նո­րոգուած կրա­կի այ­րող զօ­րու­թեանը։ Ասում էին, թէ ու­ղիղ կէս­գի­շերին հո­սող ջրե­րը հրա­շագործ զօ­րու­թիւն էին ստա­նում, ցան­կութիւններ էին իրա­կանաց­նում եւ ապա­քինում. մար­դիկ գնում-հա­ւաք­ւում էին ակունքնե­րում, անու­շե­ղէն ու ըն­դե­ղէն նե­տում ջու­րը՝ ասե­լով.

Առ քե­զի գա­րի,

Տուր մե­զի բա­րի,

Առ քե­զի քէօմիւր (ածուխ),

Տուր մե­զի էօմիւր (կեանք)։

Կու­ժե­րը լցնում էին այդ ջրից, տա­նում օրհնան­քը հասցնում իրենց տա­նը, դաշ­տե­րին, կեն­դա­նինե­րին ու ոգի­ներին։ Եր­բեմն հի­ւանդ մար­դիկ իրենց ոտ­քով գա­լիս-հաս­նում էին աղ­բիւրին եւ մի պահ մերկ մտնում ջու­րը՝ ապա­քինուելու։

Սե­ղանի զար­դը տա­րեհացն էր՝ կլոր կամ խա­չաձեւ, եկե­ղեցու կամ արե­ւի պատ­կե­րով, լի խո­րիզով կամ ըն­դե­ղէնով ու չրե­րով։ Տա­րեհա­ցի մէջ դնում են մե­տաղադ­րամ ու մաղ­թանքներ, մե­տաղադ­րամն ում որ բա­ժին հա­սաւ, նա էլ ամենից եր­ջա­նիկը կը լի­նի այդ տա­րի։ Տա­րեհա­ցը բա­ժանում էին կամ 12 մա­սի, կամ տան ան­դամնե­րի թուին հա­ւասար, պա­հում էին դէ­պի արե­ւը, որ­պէսզի աս­տուած­ներն ու բա­րի հրեշ­տակնե­րը գո­հանան, դրա մեղ­րը քսում էին տան ան­դամնե­րի շուրթե­րին, որ­պէսզի ողջ տա­րին քաղցրա­խօս լի­նեն։ Ամա­նորի սե­ղանը լի էր անու­շե­ղէն­նե­րով, մայ­րա­մապու­րով, ըն­դե­ղէնով, ըն­կուզեր­շիկնե­րով, չրե­րով, սուտ տոլ­մա­յով, չկա­յին մսե­ղէն­նե­րը, քան­զի Յունվա­րի 1-ը պահ­քի օր էր։ Յա­տուկ տեղ էր զբա­ղեց­նում Կա­ղանդ ու­տե­լիքը՝ պատ­րաստուած ըն­դե­ղէնից ու մեղ­րից։ Կա­ղան­դով ու անու­շա­պուրնե­րով յար­գում էին նաեւ ոգի­ներին եւ հրաշք էակ­նե­րին, յա­տուկ նրանց հա­մար առան­ձին դնե­լով եւ «անուշ արէք, ով­քեր չէք երե­ւում, շնոր­հա­ւոր Նոր Տա­րի» ասե­լով։ Նաեւ մի մեծ քիւ­թուկ էին վա­ռում, որ պի­տի այ­րուէր մինչ սուրբ Ծնունդ եւ իւ­րա­քան­չիւր հիւր, մի փայտ էր աւե­լաց­նում օճա­խին, այ­դու ետք տան­տե­րը մո­խիրը տա­նում ցրում էր դաշ­տե­րում, որ­պէսզի Շա­հապետ ոգի­ներին գո­հաց­նի եւ տա­րին բեր­քա­ռատ լի­նի։ Ըն­դունուած էր նաեւ մար­դա­կերպ ու կեն­դա­նակերպ թխուած­քաբլիթ­ներ թխել, եւ եթէ դրանք ու­ռուցիկ են լի­նում, ապա բա­րեկե­ցու­թիւն են գու­շա­կում, եթէ տա­փակ՝ դժբախ­տութիւն։

Որոշ տե­ղերում հմա­յում-հե­ռաց­նում էին չար­քե­րին, բարձրա­նում էին կտու­րը եւ աղ­մուկ հա­նում։ Յատ­կա­պէս վա­խենում էին Առա­յիմ-թա­ռայիմ եւ Խոն­ջո­լոզ ոգի­ների երե­ւալուց։

Տօ­նածա­ռի փո­խարէն հնում հա­ցի կամ նռան վրայ ծա­ռի ճիւ­ղեր կամ հաս­կեր էին կանգնեց­նում, դրանք զար­դա­րում ըն­դե­ղէնով, ձե­ռագործ չար­խա­փան ու բա­րեբեր իրե­րով։ Ողջ գի­շեր պի­տի ճրա­գը վառ լի­նէր, որ­պէսզի տա­րին էլ լու­սա­ւոր լի­նէր։ Պա­տանի­ները Լո­լէի գի­շերը եր­գուպա­րով շրջում էին դռնէ­դուռ, շնոր­հա­ւորանքներ ու մաղ­թանքներ եր­գում եւ նուէր­ներ պա­հան­ջում։

Ալէ­լուիա, ալէ­լուիա,

Հի­նը գնաց, նո­րը կու գայ,

Հի­նը ու­րախ ճա­նապար­հէք,

Նո­րի հա­մար պատ­րաստե­ցէք,

Դուռ, լու­սա­մուտ բա­ցէք,

Ինչ որ կա­միք, խնդրե­ցէք,

Թէ կեանք, թէ խելք, թէ մալ,

Ամեն­քիդ մու­րազն ալ

Կու տայ, միամիտ եղէք։

Աղա­ներ ու խա­թուններ,

Ձեզ շնոր­հա­ւոր Նոր Տա­րի,

Ապ­րիք շատ ու շատ տա­րի։

Կի­լիկիա

Մինչ մո­լորա­կը կը բո­լորի իր պտոյ­տը, լաւ առիթ է մտո­րելու ան­ցած ու­ղու մա­սին, ձեր­բա­զատուել ներ­քին վա­խերից ու հրէշ­նե­րից, խի­զախել նո­րի հան­դէպ եւ շնոր­հա­կալու­թեամբ հրա­ժեշտ տալ անցնող տարուն։ Ահա ես էլ ասում եմ Շնորհակալութիւն ձեզ, սիրելի՛ ընթերցող, շնորհաւոր Ամանոր եւ Սուրբ Ծնունդ, բարեբեր ու երջանիկ տարի ձեզ, թո՛ղ ձեր կեանքում այն իրաւ դառնայ Նորը։