Հայրենիքից հայրենիք (նուիրւում է Մուսա Լերան հերոսամարտի 100-ամեակին)

ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

[email protected]

Օրինա­պա՞շտ է ար­դեօք հա­յը։ Հա­յաս­տա­նում, ան­շուշտ ո՛չ, որով­հե­տեւ իշ­խա­նու­թեան գլուխ են գա­լիս ընտրա­կեղ­ծիքնե­րի շնոր­հիւ եւ ժո­ղովուրդն ապ­րում է անիշ­խա­նու­թիւն, անօ­րինու­թիւն։ Ասում է, անօ­րէն նա­խագահ է, անօ­րէն կա­ռավա­րու­թիւն։ Մենք չենք ընտրել նրանց։ Օտար եր­կիրնե­րում հայ ժո­ղովուրդն, ան­շուշտ օրի­նապաշտ է։ 1915-ին նոյնպէս օրի­նապաշտ էր։ Հա­ւաք­ւում էր պե­տական մար­միննե­րի հրա­մանով հրա­պարակ­նե­րում եւ օրի­նապաշտ ար­տա­հան­ւում հայ­րե­նի օճա­խից, գիւ­ղից, գա­ւառից, երկրից, կեան­քից։ Մու­սա­լեռ­ցի­ները օրի­նապաշտ չե­ղան։ Բարձրա­ցան հա­րազատ սա­րը, ծած­կած ան­տառնե­րով՝ բարձրեալին աւե­լի մօ­տիկ լի­նելու հա­մար։ Եւ Աս­տուած իրօք գթասրտու­թիւն դրսե­ւորեց ֆրան­սիական ռազ­մա­նաւի տես­քով, որը փրկեց մու­սա­լեռ­ցի հե­րոս­նե­րին։

Մու­սա լե­ռը կամ Մով­սէ­սի լե­ռը կամ Սուրբ լե­ռը իր շրջա­կայ 6 գիւ­ղե­րով գտնւում էր Ալեք­սանդրէտ (թրքե­րէն Իս­քենտե­րուն) քա­ղաքին հա­րող Ալեք­սանդրէ­կի սան­ճա­կում։ 1920-ին այն մտաւ Սի­րիայի կազ­մի մէջ՝ Ֆրան­սիայի հսկո­ղու­թեան ներ­քոյ, 1937-ին Ֆրան­սիայի հետ մէկ­տեղ Թուրքիան սկսեց իրա­կանաց­նել այդ նա­հան­գի հսկո­ղու­թիւնը։ 1938-ին կարճ ժա­մանակ ինքնա­վարու­թիւն ու­նե­ցաւ, բայց Ալեք­սանդրէկ սան­ճակ անու­նը փո­խուեց Հա­թայի։ Սա­կայն 1939-ին վերջնա­կանա­պէս ան­ցաւ Թուրքիայի տի­րապե­տու­թեան ներ­քոյ։ Ար­դիւնքում 40.000 հայ եւ 20.000 արաբ լքե­ցին այդ հե­քիաթային վայրը։

Մուսա Լերան հերոսամարտ

Մուսա լերան 6 գիւղերը հետեւեալն էին. Քեբուսիէ, Վագըֆ, Խդրպեկ, Եողունօլուք, Հաճի Հապիպլի, Պիթիաս, որոնց բնակչութեանը ասում էին սուեդիահայութիւն, քանի որ գիւղերը գտնւում էին Սուեդիա գիւղաքաղաքի մօտակայքում։ Ոչ բոլորը բարձրացան սար, բնակչութեան որոշ մասը հնազանդուեց տեղահանութեան հրամանին, ուստի 6000 բնակիչներից մօտաւորապէս 5000-ը ինքնապաշտպանութեան որոշում կայացրեց։ Միայն 600 ռազմիկներ կային նրանց մէջ։ Կանայք, երախաներ… բոլորն անխտիր զինուոր դարձան, կազմակերպուեցին, զինուորական ճամբար ստեղծեցին անտառապատ լերան վրայ։ Թուրքական յարձակումները յետ մղելիս, վերցնում էին նրանց թողած այդքան անհրաժեշտ զինամթերքը… Հերոսամարտը տեւեց Յուլիսի 21-ից մինչեւ Սեպտեմբերի 12-ը, երբ ֆրանսիական ռազմանաւից տեսան լերան վրայ պարզած դրօշները, որոնց վրայ գրուած էր «քրիստոնեաները վտանգի մէջ են» եւ պատկերուած էին կարմիր խաչեր…

Այստեղ ես պիտի ընդհատեմ իմ պատմա-վաւերագրական ակնարկը, որովհետեւ իմ գրութեան նպատակակն ուրիշ է։

Մարդու մանկութեան զգայարանները

Մուսալեռ­ցի­ները սկզբից ար­տա­գաղ­թե­ցին Սու­րիա, Լի­բանան, Եգիպ­տոս, այ­նուհե­տեւ 1946-ին ներ­գաղթե­ցին Սո­վետա­կան Հա­յաս­տան եւ հաս­տա­տուե­ցին Երե­ւանից 12 քմ. հե­ռաւո­րու­թեան վրայ գտնուող Գի­նեվետ աւա­նում, որը 1972-ից կրում է Մու­սալեռ անու­նը։ Սո­վետա­կան ժա­մանակ գիւ­ղը Էջ­միած­նի շրջա­նի կազ­մում էր, այժմ Ար­մա­ւիրի մար­զում է։ Գիւ­ղի Երե­ւան–Էջ­միածին խճո­ղում Մու­սա լեռ կո­թողն է կանգնեց­րած, որի հե­ղինակ­ներն են ճար­տա­րապետ Ռա­ֆաէլ Իս­րա­յէլեանը (1908-1973) եւ քան­դա­կագործ Արա Յա­րու­թիւնեանը (1928-1999)։ Ամէն տա­րի Խաչ­վե­րացին յա­ջոր­դող Կի­րակի Մու­սա Լե­րան յու­շարձա­նի տա­րած­քում տօ­նախմբու­թիւն է՝ երգ ու պա­րով եւ աւան­դա­կան հա­րիսա­յով։ Հա­րիսան Շա­բաթ երե­կոյան է կրա­կի վրայ դրւում բազ­մա­թիւ կաթ­սա­ների մէջ։ Այստեղ պար­տա­դիր կը տես­նէք Գե­ղամ Մար­տի­րեանին։ Ծնուել է 1943-ին Վա­քըֆ գիւ­ղում։ 1965-ին ամու­սանցել է, ու­նե­ցել է եր­կու զա­ւակ՝ Վարդգէս եւ Ար­մէն։ Գե­ղամ Մար­տի­րեանի հայ­րը՝ Յա­կոբ Մար­տիրեանը, ծնուած 1897-ին, այն մու­սա­լեռ­ցի­ներից էր, որոնք մտել էին Ֆրան­սիական Արե­ւելեան լէգէոն… Գե­ղամը պատ­մում է, որ հայ­րը 24 ժամ մնա­ցել էր խոր­տակուած նա­ւի բե­կորի վրայ… Իսկ 1979-ին Մար­տի­րեան­նե­րի ըն­տա­նիքը որո­շում է ներ­գաղթել Սո­վետա­կան հայ­րե­նիք։ Եւ այստեղ է Գե­ղամ Մար­տի­րեանը հաս­կա­նում, որ հայ­րե­նիքը իրա­կանում դա Վա­քըֆն էր։

Մարդն ու­նե­նում է եր­կու տե­սակի երա­զանքներ. մէ­կը վե­րաբեր­ւում է չե­ղածին, իսկ միւ­սը՝ եղա­ծին։ Երբ Գե­ղամ Մար­տի­րեանը իրա­կանաց­նում է իր չե­ղած հայ­րե­նիքի երա­զան­քը, այս ան­գամ նա ընկնում է եղած երա­զանքնե­րի գիր­կը։ Նա կորցնում է կեան­քի նկատ­մամբ ու­նե­ցած համն ու հո­տը, որոնք ման­կութեան հետ կա­պուած զգա­յարան­ներն են։ Հա­յաս­տա­նում աճեց­րած պտուղնե­րը չու­նեն Մար­տի­րեանի հա­մար այն համն ու հո­տը, ինչ Վա­քըֆում։ Իսկ ծո՞վը։ Մի՞թէ Մի­ջերկրա­կան ծո­վի ափին ապ­րած, հա­սակ առած մու­սա­լեռ­ցուն կա­րող են բա­ւարա­րել ան­ծով բնա­պատ­կերնե­րը։ Նրա թոռ­նուհի Յաս­միկ Մար­տի­րեանը «Նարնջի Անքնու­թիւն» պատ­մուածք է գրում պա­պիկի կա­րօտախ­տի մա­սին, որի հի­ման վրայ «Երա­զած Նա­րինջներ» անուամբ վա­ւերագ­րա­կան ֆիլմ է նկա­րահան­ւում։

Հե­րոսա­մա՞րտ էք ասում։ Դժուար է ասել, ո՞ր պայ­քարն է աւե­լի մեծ հե­րոսու­թիւն պա­հան­ջում. կռուել հայ­րե­նի հո­ղի հա­մար թէ՞ ապ­րել այդ հայրենիքից հեռու։