Հայնոցին ոճիրներուն գաղտնիքը

սեւան տէյիրմենճեան

Ոստիկանա­կան վէ­պերու հան­դէպ հե­տաքրքրու­թիւնը միշտ ալ վառ է հա­սարա­կու­թեան մօտ։ Հայ գրա­կանու­թեան մէջ ոս­տի­կանա­կան վէ­պերն ու­նին հա­մեստ ներ­կա­յու­թիւն մը թէեւ, սա­կայն եղածն ալ կրցած է նուաճել ըն­թերցող­նե­րու մեծ քա­նակ մը (յի­շենք Երուանդ Օտեանի թեր­թօն վէ­պերը, որոնք ժա­մանա­կին թրքե­րէնի ալ կը թարգմա­նուէին, ինչպէս նաեւ Նու­պար Չար­խուտեանի պատ­մուածքնե­րը)։

Ոս­տի­կանա­կան վէպ մը վեր­ջերս ու­շադրու­թիւնս գրա­ւեց ո՛չ միայն իր սե­ռին ար­ձա­կած հմայ­քով, այլ՝ հե­րոս­նե­րուն ինքնու­թեան ու դի­պաշա­րին աշ­խարհագ­րութեան բե­րու­մով։

Իզ­միրցի վի­պագիր Սուփհի Վա­րըմի «Զմիւռնիոյ ոճիր­նե­րը» եռագ­րութեան երկրորդ գիր­քը վեր­նագրուած է «Մղձա­ւանջ» (տպագ­րըւած Ապ­րիլ 2015-ին, Պո­լիս)։ Վէ­պին իրա­դար­ձութիւննե­րը կը պա­տահին ԺԹ դա­րավեր­ջին, Իզ­մի­րի հայ­կա­կան թա­ղամա­սին՝ Հայ­նո­ցին մէջ։ 33-ամեայ Էտ­մոն Լէօպ­լան, որ ֆրան­սա­ցի գաղ­տի ոս­տի­կան մըն է, Փա­րիզի մէջ ան­յա­ջող հե­տապնդում մը կա­տարած ըլ­լա­լուն պատ­ճա­ռով կը հե­ռացուի պաշ­տօ­նէն։ Կազ­դուրուելու նպա­տակով ան կ՚ու­ղե­ւորուի Իզ­միր, ուրկէ կը սե­րէր Փա­րիզի իր ման­կութեան ըն­կե­րու­հի Նո­րային ըն­տա­նիքը։ Ֆրան­սա­ցի պաշ­տօ­նազուրկ ոս­տի­կանը Իզ­մի­րի մէջ կը հան­դի­պի մէկ այլ բա­րեկա­մի մը՝ տեղ­ւոյն Ս. Լու­սա­ւոր­չեան հի­ւան­դա­նոցի անձնա­կազ­մէն բժիշկ Եդուարդ Փա­մու­քեանին, զոր կը ճանչնար վեր­ջի­նիս Փա­րիզի ու­սա­նողա­կան տա­րինե­րէն։ Լէօպ­լան Փա­մու­քեանի միջ­նորդու­թեամբ կը ծա­նօթա­նայ փաս­տա­բան Մա­սիս Նալ­պանտեանին. ան ֆրան­սա­ցի նախ­կին ոս­տի­կանին աշ­խա­տանք կ՚առա­ջար­կէ իր գրա­սենեակին մէջ։ Հետզհե­տէ Լէօպ­լան կ՚ըն­դարձա­կէ իր ծա­նօթ­նե­րուն շրջա­նակը՝ այնտեղ նե­րառե­լով նաեւ քա­ղաքի մէջ բնա­կող ֆրան­սա­ցինե­րը, որոնցմէ է օրի­նակ երա­ժիշտ Մար­սել Ռո­լին։

Ոս­տի­կանա­կան վէ­պերուն յա­տուկ մի­ջավայ­րը ան­մի­ջապէս կը ստեղ­ծուի՝ գլխա­ւոր հե­րոսը հետզհե­տէ կ՚առ­նուի երկրոր­դա­կան կեր­պարնե­րու ոս­տայնէն ներս, որ հիւ­սուած է Հայ­նո­ցի ան­ձուկ փո­ղոց­նե­րուն մէջ։ Նալ­պանտեանի գրա­սենեակի պաշ­տօ­նեան՝ Կար­պիս Ֆը­րըն­ճեան, նշա­նածը՝ Պէաթ­րիս, դեր­ձա­կու­հի Մա­րիամ Տատ­րեան, որ կեղծ անձնա­գիր­ներ կը պատ­րաստէ ու «Արե­ւելեան մա­մուլ» կը կար­դայ, Հայ­կա­նոյշ Քիւլճեան, որու պան­դո­կը մի­ջոց մը կ՚իջե­ւանի մեր հե­րոսը, Գէորգ Տե­միր­ճեան, Յա­րու­թիւն ու Աղաւ­նի Պա­քըր­ճեան, Պօ­ղոս Քիլ­ճեան, Հռիփ­սի­մէ Տի­րեքեան եւլն.։ Հա­յերու առըն­թեր կան քա­նի մը յոյ­ներ, հրեաներ, ինչպէս նաեւ թուրքեր, որոնք սա­կայն պե­տական պաշ­տօ­նեայ են, առա­ւելա­բար՝ ոս­տի­կան։

Բազ­մա­թիւ կեր­պարնե­րէն ոմանք հետզհե­տէ կը սպան­նուին կամ յար­ձա­կու­մի կ՚են­թարկուին, կը դա­շու­նա­հարուին խորհրդա­ւոր պայ­մաննե­րու ներ­քոյ։ Ան­յայտ ոճ­րա­գոր­ծին թի­րախ կը դառ­նան նոյ­նիսկ փո­ղոցա­յին անա­սուննե­րը՝ շու­ներն ու կա­տու­նե­րը։ Ըն­թերցողն ալ, կաս­կածն ու յու­զումը սրտին, գլխա­ւոր հե­րոսին հետ միաս­նա­բար, կը սկսի մնա­ցեալ կեր­պարնե­րուն մէջ փնտռել ոճ­րա­գոր­ծին ինքնու­թիւնը։

Հայ, յոյն, հրեայ, թուրք տե­ղացի կեր­պարնե­րէն ոեւէ մէ­կը կրնար յայտնուիլ ոճ­րա­գոր­ծի աթո­ռին վրայ, սա­կայն վէ­պի աւար­տին գլխա­ւոր հե­րոսը՝ Էտ­մոն Լէօպ­լան, մեծ զար­մանքի կը մատ­նէ ամեն­քը, նաեւ ըն­թերցո­ղը, երբ վստա­հու­թեամբ կը բա­ցայայ­տէ ոճ­րա­գոր­ծին ինքնու­թիւնը, որ եւ­րո­պացի եկուոր մըն է, ոչ տե­ղացի մէ­կը (չեմ ու­զեր նշել անու­նը, թե­րեւս հե­տաքրքիր­ներ ու­զեն կար­դալ եւ ան­ձամբ հե­տեւիլ զար­գա­ցումնե­րուն)։

Հա­յանուն կեր­պարնե­րու տո­ղան­ցումը չէ միայն ոս­տի­կանա­կան այս վէ­պը ու­շագրաւ ըն­ծա­յողը կամ, եթէ կա­րելի է ըսել, զայն հայ­կա­կանաց­նո­ղը։ Պա­տու­մին հան­գուցա­լու­ծումը անսպա­սելիօրէն ի յայտ կը բե­րէ ֆրան­սա­ցի հին ոս­տի­կանին դի­տելու ու տե­սածը գնա­հատե­լու տա­ղան­դը. ան կը նկա­տէ, որ յար­ձա­կու­մի կ՚են­թարկուին այն հա­յերը, որոնք Իզ­միր գաղ­թած են Կե­սարիայէն ու Սե­բաս­տիայէն։ Ոճ­րա­գոր­ծը իր զո­հը գրա­ւելու հա­մար նախ թե­թեւօ­րէն կը վի­րաւո­րէր մա­նուկ մը՝ դա­շու­նա­հարե­լով աչ­քը կամ վի­զը։ Ան շատ լաւ տե­ղեակ էր, որ սե­բաս­տա­ցի Ս. Վլաս հայ­րա­պետը, որ ո՛չ միայն Եւ­րո­պայի, այլ նաեւ Սե­բաս­տիոյ ու Կե­սարիոյ շրջա­կայ­քին համ­բա­ւեալ սուրբե­րէն մէկն էր, կը կրէր «կէօզ էվ­լիայա­սը» կամ «պո­ղազ էվ­լի­յասը» մա­կանու­նը։ Զո­հերը ու­նէին Ս. Վլա­սին առնչուող գաղտնիք մը, զոր, հա­կառակ իրենց են­թարկուած կտտանքնե­րուն, չէին ու­զեր բաժ­նել ոճ­րա­գոր­ծին հետ ու կը սպան­նուէին։ Թէ ինչ էր այդ գաղտնի­քը՝ կա­րելի է գիտ­նալ վէ­պի ըն­թերցա­նու­թեան ժա­մանակ։

Այ­սօր ո՛չ Հայ­նո­ցը, ոչ ալ իր բնա­կիչ­նե­րը կան։ Իզ­մի­րի նման քա­ղաքի մը մէջ, որ քե­մալա­կան ազ­գայնա­կանու­թեան միջ­նա­բեր­դը կը հան­դի­սանայ տաս­նա­մեակ­նե­րէ ի վեր եւ ուր այ­լա­խոհ ըլ­լալն իսկ լուրջ հա­մար­ձա­կու­թիւն մը կը պա­հան­ջէ տա­կաւին, ող­ջունե­լի ստեղ­ծա­գոր­ծութիւն մը մէջ­տեղ դրած է վի­պագիր Սուփհի Վա­րըմ՝ ան­կախ այս գրա­կան աշ­խա­տան­քին ու­նե­ցած ար­ժէ­քէն։ Ան ջա­նացած է կեր­տել ան­գոյ իրա­կանու­թիւն մը։ Պատ­մութեան հան­դէպ կա­րօտախ­տի մը նշան­նե­րը ակ­նե­րեւ են գիր­քին մէջ. ան­ցեալը, հա­կառակ ամեն ին­չի, իտէալա­կան վայր մըն է իրեն հա­մար, բո­լոր անոնք, որոնք ոչ եւս են՝ հա­յերը, յոյ­նե­րը, հրեաները, բարի ու համակրելի տիպարներ են, այնքան որ ոճրագործն իսկ օտար մըն է։ Հեղինակը վիպապաշտ մօտեցումով մը կրցած է վերակերտել անցեալը, հոգ չէ թէ էջին վրայ։ 

«Մղձաւանջ»,
Սուփհի Վարըմ,Իսթանպուլ,Ապրիլ 2015,
«Լապիրենթ» հրատարակչութիւն,
154 էջ