Հայկական տաղասացութիւն Ազնուափայլ մրմունջներ
ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
Հայկական տաղասացութեան նուիրուած քառամասն յօդուածաշարքս անցեալ շաբաթ յայտարարած էի աւարտած։ Սակայն, անկատար պիտի մնար ան, եթէ մեր ականջէն բացակայէր հայկական տաղասացութեան կարեւոր մէկ ձայնը, շնորհալի երաժիշտ-բանաստեղծ հայուհիներու ստեղծած մեղեդիները։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, իրենց ձայնով՝ միջնադարեան մագաղաթներէն հայկական ժամանակակից մամուլի էջերը կ՛ուզեմ փոխադրել չորս հայուհիներու մրմունջը, պատմական անհրաժեշտ բացատրութիւններով եւ կենսագրական հակիրճ տուեալներով։
*
Խոսրովիդուխտ Գողթնացիի պատմութիւնը, 8-րդ դար
Քսան հինգ տարի առաջ, 706 թուականին հարաւայինները յարձակեցան հօրս տիրութիւններու վրայ։ Ասպատակութիւն էր արիւնալի։ Նահատակուեցաւ հայրս, Գողթն գաւառի Խոսրով մեծ իշխանը։ Իսկ մանուկ եղբայրս, Վահանը գերեկալուեցաւ։ Զայն տարեր են Ասորիք, պարտադրեր են կրօնադարձ ըլլալ։ Վերանուաներ են Վահապ։ Եղբայրս իր հոգիով եւ սրտով երբեք չդաւաճանեցաւ իր նախնիներու հաւատքին, մնաց բարեպաշտ՝ հայրենի հող վերադառնալու եւ իր իրաւունքին վերատիրանալու ուխտը իր մէջ լուռ պահելով։ Իսկ այժմ, ինչ երջանկութիւն ինծի համար, կը դիտեմ անոր քնացող դէմքը քաղցր։ Եղբայր իմ, ինչպէ՞ս դիմացար աննկարագրելի վարկաբեկումներու, ինչպէ՞ս վերականգնեցիր քու ազատութիւնդ ու վերադարձար տուն, իսկոյն ծնրադրելով սուրբ խաչի առջեւ, վերադարձար նաեւ քրիստոնէական հաւատքը։
*
Դարձեալ եկան, ժանտ ու ժպիրհ հարաւայինները եկան ու Վահանին տարին։ «Դուն եկեղեցի մտար, հնարամիտ ու խորամանկ քայլ, որպէսզի հարկադրուած ըլլանք կոտորել քեզ, ու խայտառակուինք աշխարհի առջեւ որպէս մարդասպաններ, ասիկա էր քու յետին նպատակդ», ըսին ու ձերբակալեցին։
Դիմադրութիւն ցոյց չտուաւ եղբայրս, երբ կրկին գերեկալեցին իրեն... Ճակատը լուսաւոր էր ու վեհ։ Ապա խումբ մը քաջարի ասպետներ ապահովութեանս համար զիս հեռացուցին հայրենիքէն շատ հեռու, Անի-Կամախ։ Իսկ Վահա՞նը... Պահանջեր են, որ հրաժարի քրիստոնէութենէ։ Մերժեր է։ Ծանրագոյն չարչարանքներու ենթարկեր են եղբօրս եւ սպաներ են։* Վահա՛ն, երանելի եղբայր իմ, ահա շարականս, որ յօրինեցի քու ողբերուդ ձայնը հեռուէն լսելով։ Այդ հնչիւններդ աւելի հրաշալի էին ինծի համար, քան հրեշտակներու երգը.
«Զարմանալի է ինձ,
Քան զերգս երաժշտականաց,
Ձայնս ողբոց քոց հնչմունք,
Ո՜վ երանելի տէր Վահան, ընտրեալ յաստուծոյ...»
Վահան, ես պիտի չգրեմ ողբագին երգեր, այլ՝ ուրախարար եւ հոգեւոր մեղեդիներ եւ ներբողականներ։ Քու նահատակութիւնդ այդպէս կը թելադրէ հոգւոյս մասունքներուն.
«Առաւել յորդորէ այս զհոգւոյս մասունըս,
Յօրինել քեզ երգս ո՛չ զղջականըս,
Այլ հոգեւորըս, եւ ուրախարարըս,
Յորդորականըս, եւ ներբողեանըս,
Ո՜վ երանելի տէր Վահան, ծառայ Քրիստոսի...»
Արիաբար դուն պատրաստուեցար պատերազմիլ հարաւայիններու դէմ եւ նահատակուիլ ու դասուիլ անմարմնականներու հետ.
«Որպէս քաջ նահատակ,
Պատրաստեալ ի պատերազմ,
Կատարեցէր զընթացըս քոյ,
Արիաբար՝ յազգացն հարաւայնոյ,
Դասաւորեալ ընդ անմարմնականսն.
Ո՜վ երանելի տէր Վահան, Գողթնեացն իշխեցող»։
*
Սահակը դուխտ Սիւնեցիի պատմութիւնը, 8-րդ դար
Մեր ծննդավայր Դուինէն տարբեր աշխարհ է Գառնին։ Անոր ուղղահայեաց ժայռապատերը եւ ատրաշէկ կիրճը կը հոգեշնչեն զիս ու կը մղեն շարականներ, մեղեդիներ յօրինել։ Ես զանոնք կը ձօնեմ Մարիամ Աստուածածնին։ Եղբայրս, Ստեփանոս Սիւնեցին, որ ինծի նման երաժիշտ է եւ բազմաթիւ շարականներու հեղինակ, կը քաջալերէ, որ այդ արուեստը ուսուցանեմ տաղանդաւոր աշակերտներուն։ Սիրով կը կատարեմ այդ ծառայութիւնը, քարանձաւիս մէջ, վարագոյրի ետեւէն, քանզի մանուկ հասակէս ընդունած եմ կուսութեան ուխտը եւ որոշած եմ ցմահ ճգնիլ այս խորհրդաւոր կիրճի մէջ։ Իսկ այժմ, քաղցրեղանակ մեղեդի մը երկնատուր՝ զիս կը մղէ Ծննդեան կցուրդ մը յօրինելու ու կրկին փառաբանելու Աստուածամօր։ Այբբենական կառուցուածք ունենայ ան՝ տուներու սկզբնատառերը կազմեն անունս, ահա այսպէս. «Սրբուհի Մարիամ, Անդաստան հոգեւոր, Հաստատութիւն երկնի, Աստանօր երկինք, Կենացն փայտիւն, Դո՛ւռն երկնից, Ուրա՛խ լեր, հիւթական, եղական, Խորհուրդ կենաց, Տո՛ւք զփառս»։
*
Ալիծ Տարսոնացիի պատմութիւնը, 14-րդ դար
«Սքանչելի գեղագրուհի», «գրագիր յոյժ հմուտ»։ Այդպէս կը կոչեն զիս պալատին մէջ...։ Իրաւունք ունիք, հազուադէպ է, որ 1288 թուականին ծնած միջնադարեան աղջնակ մը ուսեալ ըլլայ։ Սակայն, ես ունիմ արքունի ուսուցիչներ։ Սիրելի հայրս, Լեւոն երրորդը, միշտ կը փափաքէր, որ ես բազմաթիւ արուեստներու տիրանամ, ընդ որում գեղագրութեան։ Այժմ, այդ «սքանչելիէ գրիչովս կը յօրինեմ վեց տող հրաւէր մը՝ փեսացուներուն։ Իսկ ի՞նչ պէտք է, որ ունենայ թեկնածուն, որպէսզի արժանանայ իմ սեսոյն...։ Ունենայ գեղեցիկ ձեռագիր, ինչպէս իմ հրաւէրս. «Ով ոք որ սմա նմանեցնէ, նա է իմ տեսոյն արժանի»։
Ահա եկաւ երկու թեկնածու։ Չհաւնեցայ. «Ծայրն Ձա-ին, ծակն Ծա-ին՝ չի նմանիր գիրն Ալիծին»։ Դարձեալ յայտարարեցի ուզողներուն. «Ով որ գրէ զծայրն Ձա-ին, զծակն Ծա-ին՝ նա կու լինայ փեսայ Ալծին»։ Ահա եկաւ մէկ այլը։ Ի՜նչ շնորհալի ձեւով կը բռնէ փետրագրիչը։ Հաւնեցայ. «Ծայրն Ձա-ին, ծակն Ծա-ին՝ կու նմանի գիրն Ալիծին»։
*
Անանուն տաղասացի պատմութիւնը, 15րդ դար
Անունս այնքան չէ կարեւոր, ոչ ալ ծննդեան թուականս եւ կեանքի պարագաներս։ Այդ բոլորը իմաստազուրկ դարձան, երբ սիրելիս զիս լքեց ու որոշեց ըլլալ... աբեղայ։ Որոշեր է վալայ հագնիլ ու վարդապետի բակլայ ուտել։ Զարմանքը զիս պատեց։ Ան չէ՞ր որ իմ մեղրս կը խմէր, իմ լուսին երեսիս կը զմայլէր ու վարդի վրայ թառած սոխակի նման գիշեր ու ցերեկ կը դայլայլէր։ Պատմեմ ձեզի պատմութիւնս քոյրեր ու եղբայրներ, կարդացէք, ինծի իրաւունք տուէք ու վշտակից եղէք.
Եկին ու խաբար բերին,
թէ «Քո եարն եղեր հաբեղայ»։
Փուշ արմատցքն զիս պատեց,
թէ նա ո՞նց եղաւ հաբեղայ։
Բերնիկն էր շաքար սովոր,
աճապ ո՞նց կերաւ նա բակլայ,
Անձիկն էր շապկի սովոր,
աճապ ո՞նց հագաւ նա վալայ։
Ահա հայկական տաղասացութեան իգական ձայնը։ Յոյժ սակաւ էին այդ փափկասուն բանաստեղծ-երաժշտուհիներու կենսագրական գիտելիքները։ Ցաւօք սրտի, մեր պատմիչները այսքանն են մեզի աւանդած։ Բայց աւելի կարեւոր, չէ՞ր անոնց պատմութիւնը լսել, երգը երգել եւ անոնց քաղցր ձայնով հարստանալ։
* 28 Մարտն է անոր տօնը։
