Հայաստանեան Ճամբորդական Տոմս- Գ.
ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
Ահա աշակերտական շրջապտոյտի վերջին օրերն են։ Ջերմ էր Կիւմրին, թատերական էր Սեւանի վանքը, շարական էր Հաղարծինը, կուսական էր Յովհաննավանքը, հէքիաթ էր ֆայտոնը, իսկ հեթանոսական պերճանք էր եզիդիներու սիրամարգանման սրբատեղին։ Պէտք է որ ըսեմ նաեւ, թէ,- եւ ամէն լուսանկար եւ արձանագրութիւն վկայ է այդ իրողութեան-, մեր բոլոր սեղանները,- Ճաշակեսցուք խաղաղութեամբ զկերակուրս,- երգախառն էին։ Իսկ գրպանի երգարաննե՞րը… Անոնք, ամէն աշակերտի տան մէջ այժմ պահուած են որպէս թանկագին յուշանուէր։ Յարգելի ընթերցող, այս բոլոր ակնարկութիւնները կը վերաբերին մեր ճանապարհորդութեան այն դրուագներուն, որոնց մասին գրեցի Ա. եւ Բ. տոմսերուս մէջ։ Իսկ այժմ, անխուսաբելի վիճակ, կը պատրաստուինք աւարտել ուղեւորութիւնը եւ Զուարթնոցէն՝ հրեշտակներու քաղաքէն թռիչք առնել հրեշտակներու մէկ այլ քաղաք՝ Լոս Անճելըս։
Ծառերու խորհուրդը
Ծառատունկի օրն էր։ Մ3 միջպետական ճանապարհի Աշտարակ-Սասունիկ հատուածի վրայ, հանրաշարժը մօտեցաւ տնկարան։ Տասնչորս աշակերտ՝ տասնչորս ծառ։ Պարզ էր ծրագիրը. ամէն աշակերտ արմատ թող դնէ հայրենի հողի մէջ։ Մեզ կը դիմաւօրէն երեւանեան աւագ դպրոցի մը աշակերտները ու աշակերտուհիները։ Նախ կը ծանօթանան. Ես Լիլիթն եմ, բարի էք եկել։ Բարեւ, իմ անունս Նելլի է… Ապա զոյգեր կազմեցին, մէկ երեւանցի՝ մէկ սփիւռքահայ, ապա հող իջան տասնչորս զոյգ պատանիի ամուր գրկած տասնչորս տնկիները։ Վերնահողը ծածկուեցաւ, դոյլ մը ջուր անոնց ծարաւը գոհացուց։ Ապա երաժշտութիւն… Երիտասարդները ձեռք ձեռքի բռնած սկսան նորատունկ ծառերու շուրջ պարել։ Փափուռի էր պարին անունը։ Դաշտը ուրախացաւ։ Ծառերը ժպտացին։ Փափուռին շարունակեց։ Մենք նկարեցինք։ Անոնք պարեցին։ Փափուռին շարունակեց… Տարօնը եկաւ օղակի մէջ, Փափուռին արագացաւ։ Տարօնը արտասանեց. «Ձմեռ օրեր, / Երբ փոթորիկն ըլլար մռայլ, / Ես կ’երթայի՝ խորն ամայի դաշտերուն…», տղան մերթ աչքերը փակ՝ յուզումնալից, մերթ կրակոտ եւ խրոխտ՝ Մատէթոս Զարիֆեանի խօսքերը արտասանեց, «Ինծի համար, / Խորհրդանիշն էր ան Ուժին ու Կեանքին...», ծառատունկ չէր ասիկա, ծիսակատարութիւն էր, տօնակատարութիւն։ Աղջիկները հարուածեցին հողին։ Փափուռին ցնծաց։ «Անցեալ աշնան, / Օր մը յանկարծ մարդեր եկան / Խորն ամայի այն դաշտերուն, / Կացիններով, պարաններով...»։ Ներկայի եւ ապագայի պարն էր ասիկա, խորհրդաւոր ժամ մը, «Կացինահար ծառն էր նման շիրմաքարի — Սեւ գերեզման մը խոժոռ — / Բայց իր կողէն / Արծուաթռիչ նիզակներու խրոխտանքով՝ / Բարունակներ ժայթքեր էին դէպի երկինք», յաջորդ խօսքը, աւարտը, յայտնութիւն էր, «Անոնց մէջէն / Նորափետուր թռչուններ ե՜րգ կ’երգէին...»։ Վերջացաւ պարը։ Աղջիկները հեւացին։ Պարոն, «նորափետուր թռչուն»ի փոխաբերական իմաստը ի՞նչ է, հարցուցեր էր Տարօնը երկու ամիս առաջ։ Ծառատունկի օրը սպասէ, պատասխաներ էի։ Բոլորը յուզուեցան, ծափահարեցին։ Տարօնը գտաւ իր հարցումի պատասխանը. «Նորափետուր թռչուննե՜ր… Մե՚նք ենք»։
Մարտիկի պուլպուլակը
Ամէն տարի, մտածեցինք, կը խոնարհինք պուլպուլակներու առջեւ, կը խմենք Երեւանի ջուրը եւ կը վերադառնանք։ Որոշեցինք այս տարի շրջել պատմութիւնը. մե՚նք պիտի շինենք պուլպուլակ, եւ Երեւանը պիտի խմէ մեր ջուրը։ Հանրաշարժի մէջ կայ խոշոր փունջ մը ծաղիկ եւ սրտի բազմաթիւ խօսքեր։ Ամէն աշակերտ իր միտքը ունի։ Եկա՚նք, ըսի, այս դպրոցի մէջ պիտի շինենք պուլպուլակը։ Աւագ դպրոց մըն էր ան։ Իր նորագոյն շրջանաւարտներէն վեց տղաներ, համալսարանի առաջին եւ երկրորդ դասարանի ուսանողներ, 44-օրեայ պատերազմին կամաւոր գացեր են ճակատ։ Չեն վերադարձած… Մեզ կը դիմաւորէ դպրոցի նոր տնօրէնուհին։ Կը ներկայացնենք մեր ծաղիկները։ Ապա, կը տեսնենք պարտէզի այն անկիւնը, ուր մեր աշակերտներու կատարած հանգանակութեամբ սկսեր են շինել յուշաղբիւրը։ Կը հոսի արցունք։ Կը հոսին խօսքեր. «Հերոսներու հոգին այս ջուրով զովանայ», կը յուզուի Արազը, «Այս ջուրը յաւերժ հոսի», կը մաղթէ Էլենը։ Տնօրէնուհին կը բացատրէ, թէ վեց տղաներու անունները փորագրուած պիտի ըլլան յուշաղբիւրի վրայ, գիշերային լուսաւորում պիտի ըլլայ, տարածքը պիտի բարեկարգուի, երկաթ ցանկապատերը պիտի հեռացուին, նստարաններ պիտի տեղադրուին եւ դպրոցի այս պարտէզը պիտի դառնայ հանրային զբօսայգի մը։ Տարի մը վերջ այս յուշաղբիւրի ջուրը՝ անարատ արու մը իսկական, խմելու յոյսով հրաժեշտ կու տանք մեր մտքի յղացումին։ Հանրաշարժի մէջ մէկ այլ երգ՝ Մարտիկի երգը, կը յուզէ բոլորը. «Թռչէի մտքով տուն, / Ուր իմ մայրն է արթուն, / Տեսնէի այն արուն, / Կարօտով ես անհուն, / Որ ամէն մի գարուն / Ջրերով վարարուն / Կարկաչում էր սարերում…»։
10-րդ կոլը
Պարոն, «Էւրիքա» խանութը գնդակ կը ծախէ, ըսին Յակոբն ու Մորիսը, սկաուտ երկուորեակներ, վազեցին-գացին, երկու վայրեկանի մէջ ոտնագնդակ մը գրկած վերադարձան։ Մեր պանդոկէն փողոց մը վեր քալեցինք։ Շատ հեռու չէ։ Սուրբ Աննա եկեղեցւոյ ճիշդ ետեւը։ Դաշտը գորգածածկ է, փոքր, թաղի երեխաներու համար շինուած։ Եօթը-եօթը՝ երկու խումբ կազմենք։ Մինչեւ ընթրիք՝ երկու ժամ ունինք։ Մէկ ժամ խաղացէք, ապա պանդոկ կը վերադառնաք մաքրուելու եւ գեղեցկանալու համար… Երբ հասանք մարզադաշտ, տեսանք, թէ ան արդէն գրաւուած էր մեր աշակերտներէն աւելի փոքր տարիքի, աւելի փոքրակազմ տղաներու կողմէ։ Միասին խաղա՞նք, հարցուցի։ «Լոս»ի՞ց էք, հարցուցին։ Զգացի, թէ իրենց արիւնի մէջ «զբօսաշրջիկ» խումբին դէմ պայքարելու եւ անպայման յաղթելու կիրք մը կ’եռար։ Առաջարկեցի խումբերը կէս-կէս խառնել. Ձեզի տանք երկու աղջիկ, դուք մեզի տուէք երկու տղայ։ Մերժեցին։ Լաւ, ի՞նչ ընենք։ Սկսաւ Հայաստան-Սփիւռք խաղը։ Առաջին կոլը անոնք նետեցին։ 1-0, 1-1, 2-1, 3-1, 4-1։ Փոքր դադար։ Պարոն, շատ պզտիկ են, կը վախնամ գնդակին ուժով զարնելու, ըսաւ Տարօնը։ Իսկ, երբ մեր աղջիկներու ոտքին մէջ էր գնդակը, ես նկատեցի, հիւրընկալող խումբը, մեծահոգի մանկապատանիներ, զգոյշ կ’ըլլային, որ իրենց քոյրերը չվիրաւորուէին։ Քանի մը շիշ ջուր։ Վերսկսաւ խաղը։ 5րդ, 6րդ, 7րդ կոլեր, ապա, 8-8, 9-8, 9-9։ Դադար մը եւս։ Թալինը, ինծի ընկերակցող երիտասարդ մանկավարժուհին գացեր էր «Էւրիքա», գներ էր 24 հատ պաղպաղակ։ Բոլորը զովացան։ Շունչ առին։ Երեխաներ, յայտարարեցի, արդէն մէկ ժամ եղաւ, ո՚վ որ արձանագրէ տասներորդը՝ թող շահի։ Կատաղի մրցում։ Գնդակը աջ՝ գնդակը ձախ, գնդակը ներս՝ գնդակը դուրս, դաշտէն դուրս, այսինքն։ Կը ներէք, պոռացինք անցորդի մը, գնդակը մեզի կը նետէ՞ք։ Ապա կայծակնային հակահարուած մը, Էլենը ինկաւ, Շանթը բաց ձգեց մեր պաշտպանութիւնը, Զապէլը չկրցաւ ապահովել մեր բերդը։ 10-9։ Մեր աշակերտները ստորագրեցին գնդակը եւ զայն յիշատակ տուինք ախոյեան խումբին։ Խմբանկար. Մարզիկներուն կէսը յոտնկայս՝ կէսը նստած։ Նկարեցինք եւ նկարուեցանք։ Ապա, հարցուցի. ո՞վ շահեցաւ։ Երեք անգամ կրկնեցին միաբերան, լիաթոք. «Հա-յաս-տան»։
Մարդ կը դառնամ
Շրջապտոյտի վերջին օրն է։ Կը պատրաստուինք հրաժեշտի ընթրիքին։ Թալինը չորս աղջիկները առաւ-տարաւ գեղեցկութեան սրահ։ Իսկ մենք, կիսա-մօրուսաւոր դարձած տղաներս գացինք սափրիչի։ Արդէն, յարգելի ընթերցող, դուք գիտէք, թէ ամենէն ուրախը Հրաչն է։ Ան է, որ կը փափաքէր արեւելեան, այսինքն աւանդական ձեւով, շեղբով ածիլուիլ։ Սա իր առաջին փորձառութիւնը պիտի ըլլար։ Հեռու չէ սափրիչը։ Եզնիկ Կողբացի փողոցի վրայ Պարոն պանդոկի քով կայ Պարոն ճաշարան, իսկ այդ ճաշարանի քովն ալ՝ Պարոն վարսավիրանոց։ Հրաչը եւ Արազը բազմեցան սափրիչի բազկաթոռի վրայ։ Միւսները ծիծաղելով սկսան նկարել մինչեւ որ կարգը իրենց գայ։ Սափրիչ երիտասարդը սկսաւ Հրաչին երեսը լաւ մը օճառել։ Տաք ջուր օճառ, դարձեալ տաք ջուր եւ դարձեալ օճար։ Իսկ երբ ածելին մօտեցաւ Հրաչի այտին, տղան դարձաւ եւ հարցուց.
- Պարոն, ես հիմա մարդ կը դառնամ, չէ՞։
- Այո, տղաս, մարդ կը դառնաս։
Հրաժեշտի պարը
Հրաժեշտի ընթրիքին մեր բոլոր տղաները մարդ դարձած էին, իսկ մեր օրիորդիկներն ալ՝ արդէն ամէն յուշարձանի առջեւ ծաղիկներ խոնարհեցուցած, Չարենց, Տէրեան, Սահեան արտասանած, ամէն տաճարի մէջ մոմեր վառած, Սեւանի մէջ իշխանուհի դարձած, սեղաններու վրայ «Սեղանն է առատ» երգած, ֆայտոնի մէջ մազերը քամիին տուած, ծառ տնկած, Փափուռի պարած հայուհիները, բոլորովին կերպարանափոխուած տուն պիտի վերադառնային։
Օրէնք է, տղաք, երգ մը պէտք է որ պատուիրէք, յիշեցուցի բոլորին։ Թուղթի մը վրայ գրեցին իրենց ամենասիրած երգը եւ յանձնեցին նուագախումբին։ Խօսնակը յայտարարեց. «Ողջունում ենք Լոս Անճելըսից…», մեր խումբը հաւաքուեցաւ պարայարդակի կեդրոնը, շրջան կազմեց ու երբ երգը սկսաւ՝ բոլորը պարեցին իրենց հրաժեշտի պարը, երազելով, որ օր մը իրենց տնկած դալար ծառերը հասակ նետած պիտի տեսնեն եւ իրենց շինած յուշաղբիւրի զով ջուրէն պիտի ըմպեն։
Յարգելի ընթերցող, իր աւարտին հասաւ ճամբորդական երրորդ եւ վերջին տոմսը։ Յաջորդ յօդուածը, եթէ անակնկալներ չպատահին, շատ զարմանալի բառի մը ոդիսականն է։ Մինչեւ այդ հանդիպումը դուք մնացէք զով, մնացէք դալար։ Աշակերտներուն պատուիրած ե՞րգը։ Ես չմոռցայ։ Բայց, անոնք ինչպէ՞ս գիտէին - եւ կը սիրէին - 1991 թուականէն մնացած երգ մը։ Զարմանալի… Ահա այդ դասականացած, պարային երգը.
Սիրուն աղջիկ եկուր հոս
Քեզ կը տանեմ Եգիպտոս
Եգիպտոսէն Յունաստան
Յետոյ երթանք Հայաստան…
Հոբ, հոբ, ճիւանի,
Արազը ցաւդ տանի,
Հոբ, հոբ, ճիւանի,
Տարօնը ցաւդ տանի,
Հոբ, հոբ, ճիւանի,
Շանթը ցաւդ տանի
Հոբ, հոբ, ճիւանի,
Հայկը ցաւդ տանի
