Հայաստանի աղն ես, Կիւմրի
ՅԱՍՄԻԿ ՏՕՆԱՊԵՏԵԱՆ
Հայաստանի աղն ես, Կիւմրի,
Դու խօսքաշեն, սրամիտ,
Ճշմարտութեան մաղն ես, Կիւմրի,
Դու իմաստուն, միամիտ։
Յովհաննէս Շիրազ
Արուեստներու եւ արհեստներու քաղաք Կիւմրին պատահական չէ, որ Հայաստանի աղը կը կոչեն։ Թերեւս կրնանք խօսիլ քաղաքի պատմութեան մասին, աշխարհագրական դիրքի եւ այլն, բայց այդ չէ, որ կը կերտէ Կիւմրիի ոգու պատկերը ձեր մտքին մէջ։
Կ՚ըսեն, Կիւմրին Հայաստանի հայրաքաղաքն է կամ ալ կատակի մայրաքաղաքը։ Կիւմրեցիներու կատակները չեն շրջանցեր իրենք զիրենք անգամ։ Կատակներ հիւսած են իրենց անուան շուրջ ալ։
Ընկերը ընկերոջը կ՚ըսէ.
-Կրնա՞ս մեծ բանի մը անունը տաս։
-Ծով, -կը պատասխանէ ընկերը։
-աւելի մեծ։
-Ովկիանոս։
-Ալ աւելի մեծ։
-Կիւմրեցիի բերան։
-Հա՜յ, հա՜յ, հա՜յ, խօ չըսինք այդքան մեծ։
Կ՚ըսեն, կիւմրեցիները շատ գլուխգովան են։ Կիւմրեցիին որ հարցնես, կ՚ըսէ՝ գլուխ ունիմ, գովում եմ։ Կիւմրեցիները իրենց հպարտ ու ինչ որ տեղ մեծամիտ պահուածքը կ՚արդարացնեն այն տաղանդներով, որոնց ծնած է Շիրակի հողն ու ջուրը. աշխարհին յայտնի թուաբանագէտ ու տիեզերագէտ Անանիա Շիրակացին, հանճարեղ բանաստեղծներ Աւետիք Իսահակեանն ու Յովհաննէս Շիրազը, մեծատաղանդ կոմպոզիտորներ Նիկողայոս եւ Արմէն Տիգրանեանները, ժողովրդական մեծ գուսան Շերամը (Գրիգոր Տալեան), սիրուած ու մեծատաղանդ դերասան Մհեր Մկրտչեանը, ժողովրդական նկարիչ Սերգէյ Մերկուրովը, Ժողովրդական Արտիստ Շարա Տալեանը, ակադեմիկոս Սերգէյ Համբարձումյանը, փիլիսոփա Գէորգի Կիւրճիեւը, օլիմպիական խաղերի ախոյաններ Եուրի Վարդանեանը, Լեւոն Ջուլֆալակեանն եւ այլք Կիւմրիի մէջ ծնած են։
Այս ցանկը այսօր արդէն համալրելու եկած են երիտասարդներ, ովքեր չնայած Կիւմրիի մէջ տիրող աղքատութեան ու գործազրկութեան (Շիրակի մարզը, որի կեդրոնն է Կիւմրին, Հայաստանի ամենաաղքատ մարզն է), կը նուաճեն աշխարհի չեմպիոնի տիտղոսը։ Անոնց կը թուէ Նազիկ Ավդալեանը, ով 2009թ-ին դարձաւ ծանրամարտի աշխարհի ախոյան։ Կ՚ըսեն, ծանր ու դժուար կեանքէն է, որ երիտասարդներու համար դժուարութիւնները ամենեւին էլ խոչընդոտ չեն։
Կիւմրի տուած տաղանդներէն զատ, այստեղ կրնաք հանդիպիլ այնպիսի իւրօրինակ ու յատկանշական երեւոյթներու, ինչպէս օրինակ Կիւմրուայ ֆայտոնը։
Ֆայտոնն որ մեռաւ, Կիւմրին կը մեռնի։
Ֆայտոնն, օղուլ, պապից պապ կ՚ երթայ։
Ֆայտոնի մահը ան վախտը գու կայ, երբ աշխարհիս մէջ էլ մարդ չմնայ։
«Ֆայտոն Ալեքը» Խ. Դաշտենց
Նախկին ժամանակ Կիւմրուայ բոլոր հարսանեկան զոյգերուն Ֆայտոն Ալեքի կառքը տեղափոխած է, պտոյտներ տուած քաղաքի յայտնի ու կեդրոնական փողոցներով։ Քաղաքի մէջ յայտնի քանի մը ֆայտոնչիներ եղած են, որոնք իրենց գործը վերածել են իրական արուեստի այնպէս, որ ֆայտոնը այսույետ Կիւմրիի անբաժանելի մասերէն դարձած է։
Կիւմրիի մէջ մէկ այլ հետաքրքրական սովորութիւն ալ կայ մինչ այսօր պահպանուած։ Երթուղային փոխադրամիջոցներէն օգտուելիս մարդիկ սովորութիւն ունին վճարել միւսի փոխարէն։ Սա յարգանքի յուրատեսակ դրսեւորում է, որ սերնդեսերունդ փոխանցուած է։ Վարորդը տրամադրում է այսպէս կոչուած «տոմս», որը ցոյց է տալիս, որ քո փոխարեն մէկն արդէն իսկ վճարած է։ Այս մասին կիւմրեցիները եւս կը կատակեն.
-Ծաղիկ, տոմսդ առել եմ, ալ չառնես,-մէկը կ՚ըսէ հանրակառքէն իջնելու ժամանակ։
Կանգառին քանի մը հոգի կիջնէն առանց վճարելու։ Վարորդը կը ջղայնանայ թէ՝ Ծաղիկի տոմս մը առան, ծաղկեփունջով իջան։
Հպարտ կիւմրեցին աչքի կ՚իյնայ իր հիւրասիրութիւնով եւս։ Իր տան վերջին դրամը կը ծախսէ, որ իր հիւրին պատուով ընդունէ ու ճանապարհ դնէ։
Կիւմրին 20-րդ դարի սկզբին երրորդ ամենամեծ արդիւնաբերական եւ մշակութային կեդրոնը եղած է Թիֆլիսէն ու Պաքուէն յետոյ։ Բայց 1988-ի երկրաշարժը ասես խոցող աղեղ էր, որ կոտրեց ու հողին հաւասարեցուց երբեմնի զարգացած ու հարուստ քաղաքը։ Անցեալի պատմութիւնները, կիւմրեցի աւագներու հպարտ կեցուածքն ու քաղաքին տիրող մթնոլորտը նոյն յատկանիշները փոխանցած են նոր սերունդին եւս։ Ու չնայած արտագաղթի ահագնացող ընթացքին, կիւմրեցիներու մի ստուար զանգուած կը շարունակէ արարել ու մտածել սիրելի քաղաքի զարգացման մասին՝ անխախտ հաւատով, լաւատեսութիւնով եւ մեծահոգութիւնով տոգորուած։
