Հայ թատրոնի նահանջը ուղղակիօրէն կապուած է արեւմտահայերէնի նահանջին հետ
Պոլսահայ ներկայ իրողութեան մէջ Պօղոս Չալկըճըօղլու անունը անմիջական կերպով կապուած է թատրոնի հետ։ Թէեւ ան երկար ժամանակէ ի վեր դադրած է բեմական ներկայացումներէ, սակայն իր առաքելութիւնը կը շարունակէ թատրոնի հետ առնչուած բանախօսութիւններով, դասախօսութիւններով, ուսումնասիրութիւններով ու հետազօտութիւններով։ Ան վերջերս երկար պրպտումներու հետեւանքով յայտնաբերեց Օսմանեան թատրոնի հիմնադիր Յակոբ Վարդովեանի կորած շիրիմը։ Իր հետ զրուցեցինք քաղաքիս հայ թատրոնի անցեալին, ներկային ու ապագային շուրջ։
ՎԱՐԴԱՆ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Անցեալին բազմաթիւ սանուց միութիւններ իւրաքանչիւր տարի հանդիսատեսին կը ներկայացնէին թարգմանական կամ հեղինակային նոր բեմադրութիւն մը։ Վերջերս նկատելի նահանջ մը կը տիրէ այս մարզէ ներս։ Ինչե՞ր կը պատմէք ա՛ս մասին։
Հանրապետական շրջանին հայ թատրոնի գործիչներ դուրս մնացին թատրոնի հիմնաքարը հանդիսացող «ՏարիւլՊէտայիէն։ Ակամայ ուղղուեցան սիրողական կամ կիսաարհեստավարժ թատերախումբեր կազմելու։ Այսպէս գոյացան «Երիտասարդաց», «Վեկա» եւ «Սդուտիօ» թատերախումբերը։
1923-1946 տարեթիւերու միջեւ պոլսոյ մէջ անպաշտօն կերպով արգիլուած էին հայերէն ներկայացումները։ 1946 սոյն արգելքը դարձեալ անպաշտօն կերպով վերացաւ։ Նոյն տարի հայ դպրոցներու սաներուն նախաձեռնութեամբ իրերայաջորդ կերպով հիմնուեցան միութիւններ, որոնք որոշ աշխուժութիւն բերին թատերական արուեստին։ Այդ տարիներուն կը զուգադիպի նաեւ Յակոբ Այվազի հիմնած կիսաարհեստավարժ «Փոքր թատերախումբ»ը։
Առաջին հերթին զաւեշտներ բեմադրող միութենական թատերախումբերը հետզհետէ ընդլայնեցին իրենց խաղացանկը դէպի դասական գրականութիւն։ Այս մասին կը յիշեմ Շեյքսբիրի «Օթհելլօ» կամ «Համլեթ»ի նման գործերուն Թորգոմ Սրապեանի թարգմանութեամբ բեմադրութիւնը։ Այդ շրջանին Մխիթարեան սանուց միութեան բեմէն կը ներկայացուէին «Ռոմէօ- Ժուլիէթ», «Ամառնային գիշերուայ երազ մը»ի նման դասականներու կողքին Ռոպէր Հատտէճեանի կամ Արթօ Պերպերեանի թատրերգութիւնները։ Իմ ալ առաջին անգամ բեմ ելած 1960- ական տարիներու վերջերուն Կեդրոնական սանուց միութեան բեմէն փոխ առ փոխ կը ներկայացուէր «Օթհելլօ» եւ Երուանդ Օտեանի «Չարշըլը Արթին Աղա» թատրերգութեան Արա Կիւրտենի կողմէ այժմէականացած տարբերակը՝ «Փարալը Արթին Աղա»ն։ Այդ նոյն տարիներուն հայ թատերասէրը առիթը ունեցաւ Կեդրոնականի բեմէն Պերթհոլտ Պրեխտի «Մարդը մարդ է» գործը Գէորգ Գապարաճեանի բեմադրութեամբ հայերէն դիտելու։
Յաջորդող տարիներուն հեռուստացոյցի տարածմամբ հասարակութիւնը հետզհետէ կորսնցուց թատրոն յաճախելու սովորոյթը։ Այդ շրջանի թատերախումբերն ալ նախապատուութիւն տուին աւելի զուարճալի զաւեշտներու, վոտուիլներու բեմադրութեան։ Այսպիսով հեռացանք թէ հեղինակային եւ թէ համաշխարհային գետնի վրայ ընդունելութիւն գտած ստեղծագործութիւններու բեմադրութենէն։
12 Սեպտեմբեր 1980-ի զինուորական հարուածէն ետք երկրի բոլոր հասարակական կառոյցներու հետ փակուեցան նաեւ սանուց միութիւններն ալ։ Յուսահատութեան եւ հիասթափութեան այդ ճնշող պայմաններուն մէջ Պենոն Գուզոպաշ յաջողեցաւ հիմնել «Մարալ Երգի Պարի Համոյթ»ը։ Այս նոր նախաձեռնութիւնը արժանացաւ յատկապէս երիտասարդ սերունդի ուշադրութեան եւ յոյս ներշնչեց ապագայի նկատմամբ։ Արտակարգ իրավիճակէն դէպի բնականոն կեանք վերադառնալով միութենական թատրոնն ալ սկսաւ արտադրել։ Բայց այս շրջանին նախընտրուեցաւ գաղափարազուրկ եւ թեթեւ նիւթեր։ Անշուշտ կային նաեւ որոշ մակարդակ պահած ներկայացումներ, որոնցմէ կը յիշեմ Արթօ Պերպերեանի Ակաթհա Քրիստիէն բեմադրած «Տասը փոքրիկ սեւամորթը», Անթոն Չեխովի «Մարդ կոչեալ տարօրինակ կենդանին», «Պօ- Գոմետի», «Սեբաստագուս» եւ Լեւոն Շանթի «Հին Աստուածներ» ներկայացումները։ Նոյն շրջանին Էսաեան սանուց միութեան մէջ Անի Իփէքքայա ընթերցման թատրոնի սահմանումով ներկայացուց Ռոպէր Հատտէճեանի «Մահը ա՞յս է արդեօք»։ Գարակէօզեան սանուց միութեան բեմէն Պերճուհի Պերպերեան բեմադրեց «Ախ Գընալը, վախ Գընալը» զաւեշտը։
Ինչպէ՞ս կը գնահատէք մերօրեայ Պոլսահայութեան թատրոնի հանդէպ հետաքրքրութիւնը։
Այս նիւթը խստօրէն առնչուած է միութիւններու վարչութեան գեղարուեստի, յատկապէս թատրոնի նկատմամբ ունեցած կամ չունեցած հետաքրքրութեան հետ։ Եթէ մեր համայնքի մշակութային կեանքը ձեւաւորող սանուց միութիւններու վարիչները իրենց աշխատութիւնը ուղղած են միայն տուեալ հաստատութեան ելմտացոյցը հաւասարակշռելու, բնականաբար պիտի տուժէ թատրոնը։ Միութենական բեմերը այսօր կը շահագործուին բոլորովին այլ նպատակներով։ Վերջին 10-15 տարիներու ընթացքին ականատես կ՛ըլլամ մեր միութենական բեմերու վրայ թատերախաղեր բեմադրող ոչ հայ բեմադրիչներու գոյութեան։ Բոլորովին անհատական համոզումով կը նկատեմ թէ անոնք յատուկ նպաստ մը չեն կրցած բերել մեր թատրոնին։ Մինչ այդ այս համայնքէն ներս ունինք լաւ պատրաստուած մասնագէտներ, որոնք իբրեւ բեմադրիչ, դերասան կամ թեխնիքական ոլորտներէ ներս կարեւոր ներդրում ունին պետական, քաղաքապետական կամ յատուկ թատերախումբերու մէջ։ Ափսոս որ մեր բեմերը գրաւիչ չեն թուիր իրենց, կամ մենք չենք յաջողիր զիրենք դէպի մեզ ներառնելու գործընթացին մէջ։ Այս պայմաններու մէջ Սոսի Ճնտոյեանի նախաձեռնած «Փաթիլ» մանկական թատերախումբն ալ տաս տարուայ բեղուն աշխատանքէ ետք ընդհատեց իր գործունէութիւնը։
Հայ թատրոնը ի՞նչ տեսակ փոփոխութիւններ ապրեցաւ իր պատմութեան ընթացքին։
Օսմանեան Կայսրութենէ հանրապետութեան շրջան եւ մինչեւ մեր օրերս հասնող 150 տարուայ պատմութիւնը կարեւոր նահանջ մը կը պարզէ մեր դիմաց։ Այդ նահանջի գլխաւոր ազդակներէն մէկը արեւմտահայերէնի հետզհետէ աւելի նուազ գործածութիւնն է։ Ուրեմն բեմին վրայ հայերէն խօսող դերասաններու կողքին դահլիճին մէջ հայերէն լսելու ունակ հանդիսատեսի ալ նուազում մը կ՚ապրինք։ Ի գին այս բոլոր դժուարութիւններու, կը յուսադրուինք տեսնելով հայերէն թատրոն բեմադրող նուիրեալ երիտասարդութեան մը գոյութիւնը։ Նահանջի երկրորդ գործօն մըն է արեւմտահայերէնով գրուած թատրերգութիւններու պակասը։ 70 կամ 80 տարի առաջ գրուած բեմադրութիւնները շահեկան չեն թուիր մերօրեայ հանդիսատեսին։ Այս բոլորի հետեւանքով հայ թատերախումբեր սկսած են թրքերէն ներկայացումներով հանդէս գալու։
Արեւմտեան չափանիշով արդի թատրոնը ի՞նչ պայմաններով մուտք գործեց Թուրքիա։ Կարգ մը պատմաբաններ իբրեւ մեկնակէտ կը նշեն ՏարիւլՊետայիի հիմնադրութիւնը։ Նախորդին ի՞նչ էր համայնապատկերը։
ՏարիւլՊէտայի հիմնուած է 24 Հոկտեմբեր 1914-ին եւ հիմնական նպատակ ունեցած է թրքական բեմը մաքրել հայ բեմադրիչ եւ դերասաններէ։ Մինչդեռ սկսելով 1850-ական տարեթիւերէն կը տեսնենք թէ Օսմանեան թատրոնը ամբողջութեամբ բաղկացած էր հայ բեմադրիչ, դերասան եւ թարգմանիչներով։ Այս փաստացի իրողութիւնը կարգ մը թուրք թատրոնի պատմագիրներու կողմէ դիտումնաւոր կերպով կ՚անտեսուի։ Միւս կողմէ նոյն 1914 թուին Սարգիս Թիւթիւնճիւեան «Շարասան» ծածկանունով հրատարակեց «Թրքահայ բեմը եւ իր գործիչները»։ Այս գործը 2008-ին ինքս թրքերէնի թարգմանելով Օսմանեան հայ թատրոնի պատմութեան մասին կարեւոր փաստ մը հրապարակած եղայ։ Թուրքիոյ մէջ թատրոնի պատմութեան կարեւորագոյն հեղինակներէն Մեթին Անտ իր գրքին մէջ բաւական լայն տեղեկութիւններ տուած է Յակոբ Վարդովեանի, աւելի ծանօթ անունով Կիւլլիւ Յակոբի մասին։ Դրուատալից տողերով անդրադարձած է անոր եւ այլ հայ թատերական գործիչներու ներդրումին, բայց չես գիտեր ի՞նչ մտադրութեամբ, սոյն ուսումնասիրութեան վերջին 25 էջերը յատկացուած է ԱՍԱԼԱ-ի գործունէութեան։
Վերջերս կը նկատենք թէ թուրք հասարակութենէն յատուկ ուշադրութիւն մը կը գոյանայ դէպի հայ թատրոն։ Ինչո՞վ կարելի է բացատրել։
Այստեղ կը կարեւորեմ հրատարակութիւնները։ ՊԿՍԹ-ի մատենաշարէն Ֆրաթ Կիւլլիւ հրատարակեց «Վարդովեանի թատրոնը եւ նոր օսմացիներ», Երուանդ Պարետ Մանոկ «Արեւելքի ու արեւմուտքի արանքին Սուրբ Ղազարի բեմը», Գերապայծառ Լեւոն Զէքիեանի նոյն նիւթով գրառումները մէկտեղած «Վենետիկէն Պոլիս արդի հայ թատրոնի առաջին քայլերը», դարձեալ իմ թարգմանութեամբ Յակոբ Պարոնեանի «Ատամնաբուժն արեւելեան», Այշան Սէօնմեզի եւ Մեհմետ Ֆաթիհ Ուսլույի թարգմանութիւններով Պարոնեանի «Մեծապատիւ մուրացկաններ» եւ «Պաղտասար աղբար» թատրերգութիւնները հասանելի են թատերասէրներուն։
«Ատամնաբուժն արեւելեան» գործը Էնկին Ալքանի բեմադրութեամբ ներկայացաւ Իսթանպուլի քաղաքապետական թատրոնի բեմէն, 2012-2016-ի միջեւ չորս տարի շարունակ։ Խաղը ապա բեմադրուեցաւ Պուրսայի Նիլիւֆեր աւանի քաղաքապետական բեմէն։ Վերջապէս ան յաջող բեմադրութիւն մըն ալ ունեցաւ Երեւանի մէջ։ Բացի այս բոլորէն, ՊԿՍԹ-ի շրջանակներէն ծնաւ կարգ մը թատրերգութիւններ, որոնք յայտնի յաջողութեան արժանացան։
Նախապէս վերահասու եղած էինք Յակով Վարդովեանի շիրիմին ձեր կողմէ յայտնաբերման մասին։ Կրնա՞ք պատմել այդ գործընթացը։
Ափսոս որ թատրոնի նուիրեալները անցեալին չեն գնահատուած արժանի կերպով։ Ես յամառ աշխատութիւնով փնտռեցի եւ գտայ Յակոբ Վարդովեանի թաղուած վայրը իսլամներու գերեզմանատան մէջ։ Նոյնպէս Յակոբ Պարոնեանի շիրիմն ալ, որ ենթադրաբար պէտք է գտնուէր Օրթագիւղի հայոց գերեզմանատան մէջ, բոլորովին կորած է։ Այժմ կը զբաղուիմ առաջին թուրք եւ իսլամ դերասանուհի Աֆիֆէ Ժալէի շիրիմը յայտնաբերելու համար։
