Կենդանիների պաշտամունք. Փարուանայ թիթեռները
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Փարուանայ թիթեռները ճրագի շուրջը թռչկոտող թիթեռնիկներն են։ Երկու իրար նման աւանդազրոյց ունենք, որ կը բացատրեն, թէ ինչու այս թիթեռները ճրագի շուրջը կը պտըտին։
Կ՚ըսեն թէ օրէն մէկը թիթեռ մը ճամբայ կ՚ընկնէ դժոխք՝ Սատանայի աղջկայ ձեռքը խնդրելու։ Սատանան պայման կը դնէ՝ անոր սիրտը ճրագ մը կ՚ուզէր։ Եւ թիթեռը կ՚երթայ ճրագը բերելու։
Շուտով նա կը գտնէ իր փնտռած ճրագը, կը պտտէ դրա շուրջը, բայց վերցնել չկարողանալով՝ կ՚ընկնէ ճրագի մէջ եւ կ՚այրուի։ Այդ օրէն ի վեր թիթեռները կը պտտին ճրագի շուրջը՝ այդպէս ալ չկարողանալով տիրանալ դրան։
Ուրիշ աւանդութեան մէջ սատանայի փոխարէն արդէն արքայի անունը կը տեսնինք։
Հազար-հազար տարիներ ու օրեր առաջ Փարուանայ լճի վայրում՝ հայոց Ջաւախք աշխարհում՝ Աբուլ ու Մըթին սարերի ուսերին՝ Փարուանայ ճերմակ ամրոցում կ՚ապրէին Փարուանայ թագաւորն ու նրա չքնաղ դուստրը։ Այս աւանդազրոյցը անմահացած է նաեւ Յովհ. Թումանեանի ջերմ գրչով։
«Ասում են՝ էնտեղ արծուի նման,
Ծիծղուն, կապուտակ երկնքի ծոցում,
Նստում էր էն սէգ սարերի արքան
Իրեն Փարուանայ ճերմակ ամրոցում»։
Ահա երբ կը հասնի դստերն ամուսնացնելու ժամանակը, թագաւորը դեսպաններ կ՚ուղարկէ աշխարհի չորս ծայրերը.
«Որտե՞ղ է, ասաւ, էն քաջը, թէ կայ,
Իմ չնաշխարհիկ դստերն արժանի,
Թող առնի իր ձին, իր զէնքն ու զրահ,
Գա՜յ, ցոյց տայ իրեն, իր բախտը տանի...»
Այս կոչին ի պատասխան Փարուանայ ամրոցի շուրջը կը հաւաքուին Կովկասի բոլոր պատուաւոր քաջերը՝ «հագած, կապած զէնք ու զրահ, ձիանք հեծած ամեհի»։
Սակայն երբ թագաւորը նշան կ՚ընէ, որ կտրիճները սկսեն իրենց պայքարը, առաջ կու գայ դուստրը եւ կը յայտնէ ի լուր նրանց, թէ այս պայքարի արդիւնքում ով էլ յաղթի, միեւնոյն է՝ չի տիրանայ իր սրտին։ Չէր ուզեր սիրտը արքայադստեր ոսկի արծաթ եւ նոյն իսկ աստղերը երկնքի։ Անշէջ հուրը կը տենչար ան, եւ անշէջ հուրը բերողին կը խոստանար իր սիրտը։
Այս որ լսեցին քաջ կտրիճները, իսկոյն եւեթ հեծան իրենց ձիանքը, «թռան հապճեպ դէպի չորս կողմն աշխարհի»։
Կեանքը կը հոսէր, սակայն կտրիճները հետ չէին դառնար
«Կռիւներով արիւնըռուշտ
Լիքն է ճամբեն քաջերի։
Ո՜վ իմանայ, պէտք է անցնեն
Մութ աշխարհքից, սեւ ջրից.
Ո՜վ իմանայ, պէտք է փախցնեն
Եօթ գլխանի դեւերից»։
Այսպէս օրը կը յաջորդէր օրուան, տարին՝ տարուայն, բայց քաջ ասպետներէն ոչ մէկը ետ չէր գար։ Թագաւորի դուստրը կը նայէր հեռու մօտիկ սարերին, ճամբաներին, բայց ոչ մի լուր։
Թախիծը կը պատէ նրա սիրտը, եւ նա կու լայ, շատ կու լայ։ Այնքան կու լայ, որ արցունքները ծով կը դառնան, իր մէջ կը խորտակեն իրեն ալ, արքային ալ, ճերմակ ամրոցն ալ՝ իւր քաղաքով։
«Այժմ էնտեղ տրտմաշուք
Խոր Փարուանայ լիճն է ծփում,
Յստա՜կ, ինչպէս արտասուք»։
Մինչ օրս մարդիկ ցոյց կու տան Փարուանայի ջրերի տակ ծեր արքայի ամրոցն ու փառաւոր շէնքերը։
Իսկ կտրիճները, կ՚ըսեն, թէ թեւ են առել թիթեռ դարձել եւ մինչ օրս գիշերուայ խաւարում հէնց ճրագ կամ կրակ կը տեսնին, կը հաւաքուին շուրջը եւ կը պտըտին իրենց խելագար պարը։
«Ասում են, թէ էն Փարուանայ
Ճահիլներն են սիրավառ։
Շտապելուց թեւ են առել,
Դարձել թեթեւ թիթեռներ,
Ու տակաւին հուր տեսնելիս՝
Մէջն են ընկնում անհամբեր.
Ջանք է անում ամէն մինը,
Շուտով տանի, տիրանայ…
Ու այրւում են, այրուո՜ւմ անվերջ
Կտրիճները Փարուանայ»։
