Կրօնքէ կրօնք փոխանցուած Վարդավառը

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

[email protected]

Որքան սի­րած էինք «Վար­դա­վառ» բա­ռը «վարդ» ար­մա­տով մեկ­նա­բանե­լ։ Վեր­ջա­պէս ծա­ղիկ­նե­րու այդ թա­գու­հին զա­նազան գոր­ծա­ծու­թիւննե­րով բա­ռար­մա­տի մը վե­րածուած է մեր լե­զուի մթե­րանո­ցին մէջ։ Յատ­կա­պէս իգա­կան սե­ռի անձնա­նունն է ան զա­նազան տար­բե­րակ­նե­րով։ Բայց ոչ միայն իգա­կան սե­ռի, քա­նի որ արա­կան անձնա­նուննե­րուն մէջ ալ յա­ճախ կը հան­դի­պինք զա­նազան գոր­ծա­ծու­թիւննե­րու։ Սա­կայն այս հանգրուանն ալ մեր դի­մաց կը հա­նէ երկրորդ հա­ւանա­կանու­թիւն մը։ Կրնա՞յ ըլ­լալ որ Վարդգէս, Վար­դե­րես եւ նոյ­նիսկ Վար­դա­նոյշ, Վար­դուհի, Վար­դի­թեր անուննե­րը, իբր ար­մատ ու­նե­նան նոյն ինքն Վար­դա­նը։

Ստու­գա­բանու­թիւնը կրնայ տուայ­տիլ այս վար­կածնե­րու մի­ջեւ, բայց յստա­կօրէն կրնանք ըսել որ Վար­դա­վառի բա­ռակազ­մութիւ­նը ստուգուած է եւ ան կապ չու­նի Վար­դի կամ Վար­դա­նի հետ։ Բա­ռը հա­յերէ­նի փո­խադ­րուած է խեթերէնէ եւ կազ­մուած է «Վա­տառ» այ­սինքն «ջուր» եւ «առ» այ­սինքն ցողել բա­ռերէ, որ միաս­նա­բար կը յի­շուէր «վա­տառառ» գոր­ծա­ծու­թեամբ։ Այսքա­նը բաւ է որ հա­մոզուինք, թէ մին­չեւ օրս հա­սած Վար­դա­վառի աւան­դութեան ծա­գու­մը կը հաս­նի հնա­դարեան շու­մե­րական ծի­սակա­տարու­թեան, որուն գլխա­ւոր նիւթն էր ջու­րը։ Հա­յեր 301 թի­ւին քրիս­տո­նէանա­լով փո­խանակ բազ­մա­դարեան հեթանոց աւան­դութիւ­նը ու­րա­նալու, զայն պատ­շա­ճեցու­ցին նոր կրօն­քին։ Այսպէ­սով տօ­նական մթնո­լոր­տի մէջ մարդկանց զիրար թրջե­լու զուար­ճա­լի սո­վորու­թիւնը հա­սաւ մեր օրե­րուն։ Այստեղ շա­հեկան երե­ւոյթ մը կայ։ Համ­շէնցիք մօտ չորս դար առաջ քրիս­տո­նէու­թե­նէն հրա­ժարե­լով որ­դեգրած են իս­լամ կրօ­նը, բայց չեն հրա­ժարած եր­կու բա­նէ՝ հա­յախօ­սու­թիւն եւ Վար­դա­վառի տօ­նակա­տարու­թիւն։ Ան­շուշտ անոնք այժմ կա­րիք չեն զգար ջրա­ռատ այս սո­վորոյ­թը իս­լա­մու­թեան հետ պատ­շա­ճեց­նե­լու, այլ զայն կը շա­րու­նա­կեն իբ­րեւ ազ­գագրա­կան աւան­դոյթ։

Հա­մահայ­կա­կան այս սո­վորոյ­թը իր կեն­դա­նու­թիւնը կը պա­հէ միայն եր­կու վայ­րե­րու մէջ՝ մէ­կը Հա­յաս­տան, իսկ միւ­սը Համ­շէ­նի լեռ­նա­դաշ­տեր։ Բնա­կան երե­ւոյթ մը, քա­նի որ միայն այս եր­կու վայ­րե­րուն մէջ հա­յերը կ՚ապ­րին բնօր­րա­նի պայ­մաննե­րով։ Մնա­ցեալ բո­լոր հա­յու­թիւնը զիրար թրջե­լու հա­մար պի­տի գո­հանայ խորհրդան­շա­կան մի­ջոց­նե­րով։ Պոլ­սոյ մէջ կամ սփիւռքի որե­ւէ մէկ ան­կիւն հա­զիւ բա­ժակ մը ջուր կը թա­փես ու­րիշ հա­յու մը վրայ։ Աւե­լին ան­հա­ճոյ կրնայ ըլ­լալ։ Իսկ հա­յաս­տանցին նոյ­նիսկ խխում դար­ձած ըլ­լայ, կը բաժ­նէ այդ տօ­նական ու­րա­խու­թիւնը։

Այս միտ­քի դե­գերումնե­րուն մէջ մենք ալ տօ­նական ու­րա­խու­թեամբ ըն­թերցո­ղին հետ կը բաժ­նենք ող­բա­ցեալ Սար­գիս Սե­րով­բեանի եօթը տա­րիներ առաջ այս էջե­րուն վրայ լոյս տե­սած Վար­դա­վառի գրու­թիւնը։

«Վարդավառ. -Հէր պիր շէյին վաքթի վար»

Այսպէս է ըսեր Վարդավառի տօնի մասին ժողո­վուրդն՝ ամե­նաիմաս­տուն։

Նաեւ տա­րեւոր­ներ օր առաջ հան­գա­նակու­թիւններ ու մա­տաղ կ՚ընեն եղեր երաշ­տի, մա­րախի, հի­ւան­դութեան կամ ու­րիշ ար­կածնե­րու դէմ ու ժա­մուն մէջ կ՚աղօ­թեն. «Տէ՛ր պա­հէ մեզ Վար­դա­վառի բու­քէն ու կար­կուտէն, Տէրնտա­սի տաք ու շո­գէն…»։

Այս մա­սին այժմ խօս­քը կու տանք Վա­հան Վար­դա­պետ Տէր Մի­նասեանին.-

«Չկայ աշ­խարհիս մէջ տօն մը, որ հնա­գոյն ըլ­լայ Վար­դա­վառէն։ 4-5 հա­զար տա­րուան տօն է այս, զի հաս­տա­տուած է Նոյ Նա­հապե­տէն։ Բոլոր հա­յերն ի վա­ղուց ան­տի կը տօ­նեն Վար­դա­վառը, ամէն տեղ եւ ամէն ատեն գոյնզգոյն ծա­ղիկ­նե­րով, կար­միր վար­դե­րով վար­դապսակ զար­դա­րուե­ցան եւ զար­դա­րեցին նաեւ իրենց բա­գին­նե­րը կամ տա­ճար­նե­րը, անոր հա­մար այս տօ­նը Վար­դա­վառ կո­չուե­ցաւ։ Հա­յերն իրա­րու վրայ ջուր սրսկե­ցին կամ գե­տերու եւ ձո­րերու մէջ լո­ղացին, աղաւ­նի­ներ թռցու­ցին ի յի­շատակ Նո­յի եւ Ջրհե­ղեղին։ Հին ատեն այս տօ­նին օրն էր Նա­ւասար­դի առա­ջին օրը, Ամա­նորը, տար­ւոյն առա­ջին օրը։ Այս հի­նաւուրց տօ­նը, ա՛լ աւե­լի փա­ռաւո­րապէս սկսաւ կա­տարուիլ, երբ զայն Գրի­գոր Լու­սա­ւորիչ նուիրա­գոր­ծեց Կե­սարիայէն Սուրբ Կա­րապե­տի մար­մինն ի Մուշ փո­խադ­րե­լով»։

Այսպէս կ՚ըսէ Ան­գիր Դպրու­թեան մէջ Վա­հան Վրդ. Պար­տի­զակ­ցին, յի­շելով, որ Վար­դա­վառի օրե­րուն ան­ցորդ մը ու­րիշ ան­ցորդ մը կը հրէ դէ­պի լիճն կամ առուն, որ ոտ­քէն գլուխ թրջուի։ Թրջուողն ալ նոյ­նը կ՚ընէ ու­րի­շի մը եւ այսպէս կը շա­րու­նա­կուի։ Իսկ Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կա­րապե­տի վան­քը Վար­դա­վառի շա­բաթը ուխտա­վայր էր շրջա­նի հա­յերուն, մա­նաւանդ աշուղնե­րու եւ լա­րախա­ղաց­նե­րու հա­մար, որոնք առա­ջինննե­րը իրենց սա­զը գի­շեր մը կը թո­ղէին Ս. Կա­րապե­տի խո­րանի առաջ ու հա­զիւ ան­կէ վերջ կը դառ­նա­յին ժո­ղովուրդի եր­գիչ. իսկ լա­րախա­ղաց­նե­րը եկե­ղեց­ւոյ գմբէթ­նե­րու մի­ջեւ պրկուած լա­րերու վրայ ար­դէն ուխտա­ւոր ժո­ղովուրդին ցոյց կու տա­յին իրենց ճար­պի­կու­թիւնը։

Այս աւան­դութիւ­նը, հոգ չէ թէ մա­սամբ, կը շա­րու­նա­կուի մին­չեւ մեր օրե­րը, աշ­խարհի բո­լոր Ս. Կա­րապե­տի ձօ­նուած եկե­ղեցի­ներուն ու ան­դաստան­նե­րուն մէջ, ինչպէս նաեւ Պոլ­սոյ Սկիւ­տար թա­ղի մշեց­ւոց Ս. Կա­րապետ եկե­ղեցին։ Ար­դէն տա­րօն­ցի­ները աշ­խարհի վրայ ուր որ գա­ցեր են, ան­պայման հիմ­ներ են իրենց եկե­ղեցին ու անուաներ՝ Սուրբ Կա­րապետ։

Այ­սօր Վար­դա­վառը բա­ռական իմաս­տով մե­ծապէս կորսնցու­ցած ըլալ կը թուի իր սկզբնա­կան շրջա­նի փայլն ու աւան­դոյթնե­րը, ինչպէս օրի­նակ, Վար­դա­վառէն առաջ խնձոր չու­տուիլը կամ այլ աւան­դոյթներ, սա­կայն ջրցօ­ղու­մը պա­հուած է իբ­րեւ հին հա­յոց ջրա­պաշ­տութեան հա­ւատա­լիք, որուն մէջ պէտք է փնտռուի Վար­դա­վառ բա­ռին ստու­գա­բանու­թիւնը, որ միշտ կար­ծուած է թէ վարդ բա­ռին հետ կապ ու­նի, եւ սա­կայն անուանի լե­զուա­բան Գր. Ղա­փան­ցեան ապա­ցու­ցած է որ այս բա­ռը կը ծա­գի խե­թե­րէն wadar=ջուր եւ arr=ցօ­ղել- այ­սինքն՝ wadar arr=ջրցօ­ղում բա­ռէն, եւ ինչպէս նշած էինք «վա­տար-առ»ը դար­ձած է վար­դա­վառ, ինչպէս կարգ մը այլ բա­ռերու մէջ ու­նինք նման դրա­փոխու­թիւններ՝ խստոր-սխտոր, կա­պերտ-կար­պետ եւլն.

Վար­դա­վառի գրու­թիւնը կ՚աւար­տենք Վար­դա­վառի «մա­նի»ով մը.

«Ծա­ռան տա­կը մնա­ցի,

Փէշ­տի­մալըս լուացի.

Խա­պար էրէք իմ մօր­կան

Ես հոս ղէ­րիպ մնա­ցի։

Հի­ւանդ եմ, հա­լուկ չու­նիմ,

Ճա­հիլ եմ, եարուկ չու­նիմ.

Եարըս դրած խէ­ֆէսը,

Տես­նե­լու ճա­րուկ չու­նիմ։

Տա­րին տաս­ներկու ամիս,

Խնծո­րը հո­տաւ գօ­տիս.

Նէ խնծո­րին տէրն էկաւ,

Նէ եարիս խա­պարն էկաւ»։

(Ս.Ս. - «Ակօս», 17 Յու­լիս 2009)