Govdun ve Tödürge Ermenilerinin bir dilekçesi
1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan (93 Harbinden) sonra Rusya, savaşta işgal ettiği yerlerden Batum, Kars ve Ardahan sancaklarını Berlin antlaşmasına göre ilhak etmişti. Antlaşmanın yedinci maddesine göre Rusya işgalindeki yerlerdeki ahali isterse antlaşmadan sonraki üç yıl içinde malını mülkünü satıp Osmanlı tarafına göç edebilecekti. Sekizinci maddeye göre de Osmanlı tarafından Rusya’ya göç etmek isteyenlere engel olunmayacaktı.
Rusya, Gürcistan ve Ermenistan’da bulunan çarlık rejiminin resmi arşivlerinde yaptığım araştırmalarda Batum, Kars ve Ardahan sancaklarından Müslümanların Anadolu’ya göçüne ilişkin çok sayıda belge buldum. Bulgularımın çoğunu ‘Çarlık Yönetiminde Kars Ardahan Artvin’ adlı kitabımda paylaştım. Bulgularıma göre Rusya İmparatorluğu ve onun Kafkasya’daki askeri ve sivil yönetimi, savaşta Rus ordusuna yardım ettiği için Rusya’ya geçmek zorunda olan Pasinler ve Eleşkirt yöresindeki iki üç bin Ermeni dışında işgal ettiği sancaklara Osmanlı Ermenilerini yerleştirmek istemiyordu.
Çarlığın Ermenilere yönelik siyaseti hep dalgalı ve çelişkili olmakla birlikte, Rusya askeri ve sivil yöneticileri arasında 1829’da Erivan, Ahılkelek ve Ahıska çevresine Osmanlı Ermenilerinin yerleştirilmiş olmasını bir hata olarak gören ve bu hatanın tekrarlanmamasını isteyenler etkiliydi. 1890’lardaki Sultan Abdülhamit pogromlarından (“Ermeni iğtişaşatından”) kaçıp Kafkasya’ya gelebilen 30 bin kadar Ermeni mülteciyi Rusya geri göndermek istemiş ancak Abdülhamit onları kabul etmediği için uzun diplomatik mücadeleden sonra Rusya 1902 yılında bu Ermenileri Rusya tabiyetine kabul etmişti. Bunlardan Kars oblastında yaşayanların sayısı 18 bini geçiyordu. Bu Ermenilerin bir kısmı 1908 devriminden sonra Anadolu’ya döndüler.
Bir dilekçe
Bu kısa yazıda 1881 yılında Sivas vilayetine bağlı Tödürge ve Govdun köyleri Ermenilerinin bir dilekçesini tanıtacağım. Rusya’nın Kafkasya ordusu komutanlığına bağlı askeri-örfi idare (voenno-narodnoe upravlenie) başkanı General Komarov’un, Kars ve Ardahan sancaklarının birleştirilmesinden oluşan Kars askeri vilayetinin (oblastı) valisine gönderdiği resmi bir yazıda, Sivas vilayetinin, “Tetorke” (Tödürge olmalı) ve “Kovdin” (Govdun, Göydün) köylerinden 72 hane “Türkiye Ermenisinin” vekillerinin Kafkas ordusu komutanına sundukları dilekçede, Kars oblastına yerleşmek istediklerini ifade ettikleri bildiriliyor.
Kafkas ordusu komutanı Büyük Knez Mihail Nikolayeviç’in yardımcısı ve yokluğunda vekili olan Ermeni kökenli General Knez Levan İvanoviç Melikov, Tödürge ve Govdunluların dilekçesi üzerine bu Ermenilerin durumlarının araştırılmasını ister. Bilgi toplama görevi Rusya’nın Samsun konsolosuna verilir. Samsun konsolosu gönderdiği yazıda, dilekçe sahibi Ermenilerin barışçıl çiftçiler ve iyi hal sahibi olduklarını ve Rusya’ya göç etmek istemelerinin nedeninin “Türk idaresinin dayanılmaz keyfiliği ve rüşvetçiliği” olduğunu, ayrıca köylerinde iskan edilen Çerkes, Laz ve Acaralı muhacirlerin sürekli cezasız kalan soygunları olduğunu ifade etmiştir.
General Komarov, yazısının sonunda o sırada Kars askeri valisi olan General Grosman’dan, Kafkas ordusu komutanına rapor etmek üzere, bu Ermenilerin Kars oblastına yerleştirilmelerinin mümkün olup olmadığını ve mümkünse hangi ilçeye yerleştirilebileceklerini bildirmesini istiyor. Belge Erivan’da Ermenistan Devlet Arşivinde (Hayastani Azgayin Arhiv) f. 269, op. 2, d. 311 numarasıyla kayıtlı.
Bu yazışmanın devamını bulamadım. Tödürge ve Govdun köyleri Ermenilerinin Kars’ın köylerine göç edip etmediklerini bilmiyoruz. Ancak o dönemdeki genel atmosferi dikkate alırsak Kars valisi ‘Olur’ demiş olsa bile göç etmelerine izin verilmesinin düşük bir olasılık olduğunu düşünüyorum. Sivas’ın Ermeni köylerini soyan Çerkesler, Lazlar ve Acaralılar da, 93 Harbinin Batum ve Kars muhacirleri veya bir kısmı daha önceden gelmiş olan muhacirler olmalıdır. Çarlık rejiminden kaçarak Anadolu’ya gelen ve Anadolu’da Osmanlının vaat ettiği maddi yardımı alamadığı için sefalete düşen bazı muhacirlerin çareyi yerli Ermenileri soymakta bulması 19. yüzyılda Osmanlı gerçekliğinin tipik bir yansımasıydı.
Govdun hakkında daha fazla bilgi için bkz. Murad Meneshian, “Kırsal Sivas: Govdun Köyü”, Tarihsel Kentler ve Ermeniler. Sivas (ed. Richard Hovannisian, çev. Candan Badem, Aras Yay. 2024).
(Candan Badem, Doç. Dr., 01/09/2016’dan beri KHK 672 mağduru tarih doktoru, Barış Akademisyenleri Bildirisi imzacısı)
