Կլիմաերեւակայական գրականութիւն եւ բնաքննադատութիւն գաւառի գրականութեան մէջ. Համաստեղ եւ Տափան Մարգար
ՄԵՐԻ ԹԵՔ ՏԵՄԻՐ
Հայկական վարժարան յաճախած որեւէ աշակերտի նման, գաւառի գրականութեան գրողներէն Համաստեղի անունը կարդացած էի «Թանգարան» դասագիրքին մէջ, բայց բնաւ չէի խորացած։ Ասիկա նկատեցի Բարռեսիա գոլէքթիւին կազմակերպած գաւառի գրականութեան քննարկումներուն ընթացքին, եւ այս փորձառութեան մասին կ՚ուզեմ խօսիլ այս յօդուածով։
Գեղամ Սեւանին գրութեան ընդմէջէն կը յիշեմ առաջին անգամ 1895-ին Խարբերդի Փերչէնճ գիւղը ծնած Համբարձում Կէլէնեանին Համաստեղ գրչանունը որդեգրած ըլլալուն մասին կարդալս։ Աւելին, կը յիշեմ կարդալս՝ իր մանկութեան եւ ուսուցչութեան տարիներուն մասին՝ պատկերազարդուած բնութեամբ, եկեղեցիներով եւ գիւղացիներով, 1913 թուականին մեկնումը Ամերիկա՝ միանալու համար տարի մը առաջ արդէն հոն հաստատուած իր հօր, եւ ուսանողութեան եւ գրականութեան տարիներուն մասին։ Վերջապէս, Համաստեղի գրականութեան աշխարհին մէջ առաջին քայլերս առի իր «Տափան Մարգար»ին հետ։
Պարզ բառերով՝ «Տափան Մարգար»ը կարճ պատմուածք մըն է, ուր գրողը կը նկարագրէ գաւառը եւ Տափան Մարգարը՝ հիմնուելով իր մանկութեան յիշողութեան վրայ։ Նախքան գրութեան հերոս Տափան Մարգարին ծանօթանալնուս, կը ծանօթանանք խրտուիլակներուն՝ գիւղին արտերուն պահակներուն։ Սակայն այս խրտուիլակները կենսազուրկ չեն՝ հեղինակը կեանք փչած է անոնց մէջ, այնպէս ինչպէս պատկերացուցած էր զանոնք 7-8 տարեկան հասակին։ Խրտուիլակները քիչ մը գինով են, քիչ մը քալելու դժուարութիւն ունին (անոնցմէ մէկուն քալելը տեսնելը կը յիշէ) ստեղծուած են ո՛չ թէ Աստուծոյ կողմէ, այլ՝ գաւառացիներուն։ Հեղինակը խրտուիլակ շինող հողագործը «արուեստագէտ» կը կոչէ։ Խրտուիլակներուն ներկայացումէն անմիջապէս ետք կը հանդիպինք Տափան Մարգարին։ Այս հանդիպումով կը նկատենք, որ մանուկին՝ քալելը տեսնել կարծած խրտուիլակը խորքին մէջ Տափան Մարգարը ի՚նքն է, եւ Տափան Մարգարին նկարագրութիւնը այդքան ալ տարբեր չէ խրտուիլակներէն։ Տափան Մարգար բոլորէն մէկուսացած կերպար մըն է, ամէն ինչ, որ կը հետաքրքէ զինք, կը պատկանի բնութեան։ Իր կերակրած կովերն ու եզները, գիւղին օդը, ջուրը, մարգագետինները բոլորը առնչուած են իր գործին եւ կենսական են։ Պէտք չունի որեւէ այլ բանի կամ ոեւէ այլ մէկուն մասին մտածելու։ Հակառակ իր կնոջ՝ Թամարին համոզումին, – Թամարը, որ պատմութեան մէջ կին կերպարի մը կարծրատիպերու ներկայացումն է եւ որ կը ձգտի թշուառ ամուսնոյն իր հանդէպ ունեցած հետաքրքրութեան պակասին լուծումներ յառաջացնել՝ մինչեւ իսկ այցելելով բախտագուշակի՝ «Տափան Մարգարի սիրտը կիներուն համար չէր, այլ իր գոմէշներուն, արտերուն, լուծքին, ջրտուքին, այս բոլորին համար» (էջ 10)։ Երբ բնութեան եւ իր գործին հանդէպ իր դիրքը կը դառնայ ձեւով մը անջատում, Տափան Մարգար ինքզինք կը նոյնացնէ խրտուիլակներուն հետ եւ բնութեան հաւաքական կեանքին մէջ իրեն յատուկ ժամանակայնութիւն մը կ՚ունենայ։ Կարելի է զայն մէկնաբանել եղանակային շրջադարձութեան մէջ, որ կը շարունակուի պատմութեան ընթացքին, քանի որ Տափան Մարգարի իւրաքանչիւր գործին սկիզբն ու աւարտը, ըլլայ ատիկա արտին մէջ կամ իր կերակրած անասուններուն հետ, տեղի կ՚ունենայ եղանակային շրջադարձութեան մէջ։ Այս եղանակային շրջադարձութեան հետ մէկտեղ իր կերպարն ալ կը ձեւափոխուի պատմութեան ընթացքին՝ կամաց-կամաց միաձուլուելով բնութեան հետ եւ դառնալով խրտուիլակ մը։ Այս կերպարանափոխութիւնը իր գագաթնակէտին կը հասնի կայծակի փայլատակումով։ Բնութեան յանկարծակի հակազդեցութեամբ, կայծակի արձակումէն ճիշդ առաջ, երկինքը կ՚ամպոտի։ Մարդիկ իրենց տուները կը վազեն փոթորիկին մէջէն, որ կէս ժամ մը կը տեւէ. մարգագետինները թափառող անասունները աջ ու ձախ կը վազվզեն, ծառերը մէկ կողմէն միւսը կը տարտղնին. այս պատկերները միտքին մէջ կ՚երեւակայես եթէ ոչ վրձինով՝ այլ բառերով։ Մինչ բոլոր տեսողական եւ շարժական նկարագրումները կ՚աւարտին փոթորիկին հանդարտութեամբ, Տափան Մարգարը կը գտնենք վիրաւոր վիճակի մէջ. ան կայծակնահար ինկած է իր անասուններուն քով։ Այս բնութեան մէջ, ուր խրտուիլակները կեանքի կու գան, Տափան Մարգարը անշունչ կը դառնայ։ Այնուամենայնիւ, երբ տուն կը բերուի ան, շուտով կ՚անցնի յաջորդ օրուան գործի եւ կենդանիներուն կերակրելու պատրաստութեան։ Պատմութեան աւարտին, բնութիւնն է, որ կը դատէ Տափան Մարգարին, որուն կեանքը ամբողջութեամբ բնութեան նուիրուած էր։
Այսօր կը հասկնանք գաւառը իր ընդհանուր իմաստին մէջ՝ իբրեւ հայերուն գիւղական կեանքը, եւ անշուշտ անոր կը նայինք գիւղական կեանքի մէջ բնութեան արտացոլացման մակարդակէն, որուն հետ մեր կապը այսօրուան դրութեամբ թուլացած է, եւ կը հասկնանք զայն դար մը առաջ ապրած գաւառացիներու համեմատաբար խաղաղ կեանքի հայրենաբաղձութեան դիտանկիւնէն։ Այսուհանդերձ, Տափան Մարգարն ու այլ պատմուածքներ ցոյց կու տան, թէ գաւառի գրականութեան գրողներուն միակ նպատակը գաւառը իտէալականացնելը չէր։ Գրականութեան մէջ կարօտի արտայայտութիւնը անպայմանօրէն չի նշանակեր իտէալականացում։ Տափան Մարգարի պարագային, կը տեսնենք, որ գաւառի գրականութիւնը կը խօսի բնութեան եւ մարդ արարածին միջեւ յարաբերութեան մասին՝ մշակոյթի բնաբանէն, ժամանակաշրջանի մը ընթացքին, ուր բնաւ խօսք չկար կլիմային եւ բնապահպանութեան մասին։ Համաստեղ իր հերոսին բոլոր զգայնութիւնները կը վերագրէ բնութեան։ Գաւառացիները կը սոսկան բնութեան զայրոյթէն։ Այլ պատմութեան մէջ կը տեսնենք, որ գաւառացիներուն մշակը ամբողջովին անձրեւէն կախեալ է։ Գաւառի գրականութեան մէջ Համաստեղի մատնանշած բնութեան եւ մարդ արարածին ներդաշնակութիւնը շատ կանուխէն մէջտեղ եկած բնաքննադատական (ecocritic) մօտեցում եւ կլիմաերեւակայական է (climate-…ction, iklim kurgusal) արդի աշխարհի գրականութեան մէջ։ Ի դէպ, գաւառի գրականութիւնը ո՛չ հայկական եւ ոչ ալ թրքական գրականութեան մէջ լաւ ճանչցուած է՝ ուր մնաց համաշխարհային գրականութեան մէջ, թէեւ թարգմանուած են Համաստեղի գործերը։ Այնուամենայնիւ, Համաստեղ կարդալով, հայրենաբաղձութիւնը գերազանցող բանի մը դէմ յանդիման կը գտնուինք։ Եթէ կ՚ուզես գաւառի մասին տարբեր վերլուծումներ յայտնաբերել, կրնաս միանալ մեր գաւառի գրականութեան յաջորդ քննարկումին, որ տեղի պիտի ունենայ 26 Յունիսին, ժամը 21։00-ին, առցանց։
թարգմանութիւն՝ Արազ Գոճայեանի
Աղբիւր-Համաստեղ, Հատընտիր Պատմուածքներ. Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» Տպարան, Պէյրութ-Երեւան 2008
