«Կը կարծեմ, որ համշէնցիները նոր երանգ կրնան հաղորդել հայ ազգին»

ՎԱՐԵՑ՝ ԳԷՈՐԳ ԹՈՐՈՅԵԱՆ

Գէորգ Թո­րոյեան.- Կրնա՞ք հա­կիրճ դուք ձե­զի ներ­կա­յաց­նել մեր ըն­թերցող­նե­րուն։

Էրոլ Ամա­տու­նի.- Ես ար­մատնե­րով համ­շէնցի եմ՝ հայ­րա­կան կող­մէս Ռի­զէէն, բայց ծնած եմ Ատա­պազար։ Մայրս թուրք-ռու­սա­կան պա­տերազ­մի ժա­մանակ Պա­թու­մէն գաղ­թած լազ է։ Ու­նիմ երեք երե­խայ եւ կ՛ապ­րիմ Գա­նատա. Մա­գիստրո­սի տիտ­ղոս ու­նիմ ըն­կե­րային գի­տու­թիւննե­րու մաս­նա­գիտու­թեան մէջ. Պատ­մութիւնն ու մար­դա­բանու­թիւնը իմ հե­տաքրքրու­թեան ոլորտներն են. Հե­տազօ­տու­թիւններ ըրած եմ նաեւ օս­մա­նեան ար­խիւնե­րու մէջ։

Գէորգ Թո­րոյեան.- Դուք ըն­կե­րային ցան­ցե­րու վրայ անընդհատ տե­ղեկու­թիւններ կը տա­րածէք համ­շէ­նահա­յերու մա­սին։ Ի՞նչը ձեզ դրդեց հե­տաքրքրուիլ անոնցմով։

Էրոլ Ամա­տու­նի.- Մօ­տաւո­րապէս 13 տա­րի առաջ սկսայ հե­տաքրքրո­ւիլ Համ­շէ­նի հար­ցով. Ես գի­տէի իմ մայ­րա­կան կող­մի ազ­գա­յին պատ­կա­նելու­թիւնը, բայց հօրս կող­մէ յստակ պա­տաս­խան չու­նէի։ Ես գի­տէի, որ մենք թուրք չենք, բայց հար­ցը, թէ ինչ ազ­գութեան կը պատ­կա­նինք, կը տագ­նա­պեց­նէր ինձ։ Ես սկսայ հե­տաքրքրո­ւիլ. Երբ կը խօ­սէի մե­ծերուս հետ, հաս­կա­ցայ, որ որոշ բա­ներ թաք­նուած են. Ասի­կա յա­ւելեալ կեր­պով սրեց իմ հե­տաքրքրու­թիւնը։ Սկսայ ու­սումնա­սիրել Համ­շէ­նի մա­սին օտար աղ­բիւրներ։ Նոյ­նիսկ աւե­լի հե­ռուն գա­ցի եւ «Տի.Էն.Էյ.»ի քննու­թիւն ըրի. Որո­շեցի ու­սումնա­սիրել օս­մա­նեան ար­խիւնե­րը եւ հասկցայ, որ Համ­շէ­նի հար­ցը առեղ­ծո­ւածա­յին է։ Նկա­տեցի, թէ ոմանք դէմ էին, որ համ­շէնցի­ները իրենց հայ­կա­կան ան­ցեալը յի­շեց­նեն։ Զա­ւեշ­տա­լի պնդումնե­րը, թէ համ­շէնցի­ները թուրք են, մղե­ցին ին­ծի աւե­լի շատ ու­սումնա­սիրե­լու թե­ման. Շատ կարճ ժա­մանա­կի ըն­թացքին բա­ցայայ­տե­ցի, որ համ­շէնցի­ները իս­կա­պէս հայ են եւ դեռ կը շա­րու­նա­կեն հայ­կա­կան մշա­կոյ­թի որոշ աւան­դութիւններ պա­հել։ Ամէ­նազար­մա­նալին գի­տակ­ցելն էր, որ թաք­ցո­ւող «Հոմ­շէցմա կամ համ­շէ­ցի» կո­չուող լե­զուն հա­յերէնն է։ Ան­մի­ջապէս որո­շեցի եր­թալ Հա­յաս­տան եւ կապ հաս­տա­տեցի անոնց հետ, որոնք կ՛աշ­խա­տէին այս հար­ցով. Ապա սկսայ այս հար­ցին վե­րաբե­րեալ տե­ղեկու­թիւններ հրա­պարա­կել ըն­կե­րային ցան­ցե­րու վրայ, անոնց հա­մար, որոնք ան­ծա­նօթ են կամ քիչ գի­տելիք­ներ ու­նին այդ մա­սին. Գրա­ռումներս մեծ ու­շադրու­թեան կ՛ար­ժա­նանան եւ ես շատ ու­րախ եմ ատոր հա­մար.

Գէորգ Թո­րոյեան.- Որ­քա՞ն է համ­շէ­նահա­յերու թի­ւը եւ անոնք միայն Համ­շէ­նի մէջ կ՛ապ­րի՞ն, թէ՞ տա­րածո­ւած են աշ­խարհի տար­բեր եր­կիրնե­րու մէջ.

Էրոլ Ամա­տու­նի.- Համ­շէնցի­ներու ստոյգ թի­ւը դժո­ւար է նշել. Սա­կայն կ՛են­թադրեմ, որ Թուրքիոյ մէջ 300 հա­զարէն աւե­լի համ­շէնցի­ներ չկան։ Թուրքիայէն դուրս քրիս­տո­նեայ համ­շէնցի­ները կ՛ապ­րին Վրաս­տան, Աբ­խա­զիա եւ Ռու­սիոյ Սո­չի քա­ղաքը։ Թէեւ անոնց հա­մար ալ ստոյգ թիւ չկայ, բայց կը կար­ծեմ որ անոնց թի­ւը 100,000էն պա­կաս է. Կան նաեւ մահ­մե­տական համ­շէնցի­ներ, որոնք Ստա­լինի օրօք աք­սո­րուած են Ղա­զախստան, Իւզպէ­քիս­տան եւ Ղըրխզստան։ Կը կար­ծեմ, որ անոնց թի­ւը 50-70,000 է. Ընդհա­նուր առ­մամբ, կա­րելի է ըսել, մօ­տաւո­րապէս կէս մի­լիոն համ­շէնցի կայ։

Գէորգ Թո­րոյեան.- Կրնա՞ք որոշ տե­ղեկու­թիւններ տալ Համ­շէ­նի աշ­խարհագ­րա­կան տա­րած­քի մա­սին։

Էրոլ Ամա­տու­նի.- Աշ­խարհագ­րա­կանօ­րէն Համ­շէ­նը կը գտնո­ւի ներ­կա­յի Թուրքիոյ հիւ­սիս-արե­ւել­քը՝ Ռի­զէ նա­հան­գի հա­րաւը՝ Խաչ­քար լեռ­նե­րու ստո­րոտին։ Այս վայ­րը բո­լոր համ­շէնցի­ներու ընդհա­նուր հայ­րե­նիքն է։ Անոնք այստե­ղէն տա­րածո­ւած են։ Գի­տենք նաեւ, որ անոնք ի սկզբա­նէ հոն եկած են 6րդ դա­րուն՝ ներ­կա­յիս Հա­յաս­տա­նի Արա­գած­տո­նի շրջա­նէն։

Գէորգ Թո­րոյեան.- Համ­շէ­նի մէջ միայն հա­յե՞ր կ՛ապ­րին թէ՞ այլ ազ­գա­յին խմբա­ւորումներ եւս կան։

Էրոլ Ամա­տու­նի.- Պատ­մա­կան Համ­շէ­նի շրջա­նի որոշ հա­տուած­նե­րու մէջ համ­շէնցի­ներն կ՛ապ­րին լա­զերու հետ։ Լա­զերը եւս այդ շրջա­նի բնիկ ժո­ղովուրդ են։

Գէորգ Թո­րոյեան.- Համ­շէ­նի մէջ կա՞ն պատ­մա­կան յու­շարձան­ներ (եկե­ղեցի, խաչ­քար եւայլն).

Էրոլ Ամա­տու­նի.- Համ­շէ­նի մէջ կայ Զիլ ամ­րոց, որ կա­ռու­ցո­ւած է համ­շէնցի տէր Առա­քելի կող­մէ 14-րդ դա­րուն։ Շատ տե­ղանուններ, ուր համ­շէնցի­ները կ՛ապ­րին, ինչպէս գիւ­ղե­րը եւ լեռ­նա­յին գօ­տինե­րը, նոյնպէս հա­յերէն են։ Շրջա­նի բարձր լեռ­նե­րու անու­նը Խաչ­քա­րի լեռ­ներ են։ Մենք գի­տենք, որ ան­ցեալ դա­րուն եկե­ղեցի­ներու մնա­ցորդներ եղած են, բայց ատոնք պայ­թե­ցուած են։ Իսկ այն տե­ղերը, ուր եղած են եկե­ղեցի­ները, մին­չեւ այ­սօր յայտնի են ժո­ղովուրդին։ Համ­շէ­նի մէջ Վար­դա­վառի տօ­նը տա­կաւին կը նշուի Յու­լի­սին։

Գէորգ Թո­րոյեան.- Համ­շէ­նահա­յու­թեան մա­սին սկսաւ խօ­սուիլ մաս­նա­ւորա­բար Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խացու­մէն ետք։ Հա­յաս­տա­նէն յա­ճախա­կի այ­ցե­լու­ներ կա՞ն, իսկ համ­շէ­նահա­յերը կ՛այ­ցե­լեն Հա­յաս­տան։

Էրոլ Ամա­տու­նի.- Գի­տեմ որ վեր­ջին տա­րինե­րուն շատ հայ զբօ­սաշրջիկ­ներ եկած են Համ­շէն։ Նոյ­նիսկ Հա­յաս­տա­նի մէջ կայ Hamshen Tour անու­նով զբօ­սաշրջա­յին ըն­կե­րու­թիւն. Կան նաեւ հե­տաքրքրա­սէր համ­շէնցի­ներ, որոնք կ՛այ­ցե­լեն Հա­յաս­տան։ Գի­տեմ նաեւ, որ Հա­յաս­տան բեռ­նա­փոխադ­րող բեռ­նա­տար­նե­րու շատ վա­րորդներ համ­շէնցի­ներ են։

Գէորգ Թո­րոյեան.-Այ­սօր Համ­շէ­նի լե­զուն եւ մշա­կոյ­թը պա­հելու հա­մար ի՞նչ դժո­ւարու­թիւններ կան եւ ար­դեօ՞ք թրքա­կան կա­ռավա­րու­թիւնը ար­գելքներ դրած է, որոնք կը սպառ­նան անոնց պահ­պանման.

Էրոլ Ամա­տու­նի.- Դժբախ­տա­բար, Թուրքիոյ մէջ համ­շէ­նի բար­բա­ռը խօ­սող­նե­րու թի­ւը հետզհե­տէ կը նո­ւազի։ Ռի­զէի համ­շէնցի­ները ան­ցեալ դա­րուն դադ­րե­ցան խօ­սելէ այս բար­բա­ռով եւ ան­ցան թրքե­րէնի։ Սա­կայն ար­դո­ւին­ցի համ­շէնցի­ները մին­չեւ այ­սօր իրենց գիւ­ղե­րուն մէջ կը խօ­սին համ­շէ­նի բար­բա­ռը։ Տնտե­սական պատ­ճառնե­րով երի­տասարդնե­րը, որոնք կը գաղ­թեն մեծ քա­ղաք­ներ, կը կորսնցնեն այն մի­ջավայ­րը, ուր անոնք կրնան սոր­վիլ լե­զուն, ուստի, ցա­ւօք, լե­զուն կը կորսնցնէ խօ­սող­նե­րը. Պե­տու­թեան քա­ղաքա­կանու­թիւնն այն է, որ մար­դիկ մոռ­նան տե­ղական բո­լոր լե­զու­նե­րը եւ խօ­սին թրքե­րէն. Ցա­ւօք սրտի, այս քա­ղաքա­կանու­թիւնը անխղճօ­րէն կը կի­րառո­ւի ազ­գա­յին բո­լոր փոք­րա­մաս­նութիւննե­րուն դէմ, որոնց շար­քին՝ համ­շէնցի­ներու նկատ­մամբ։

Գէորգ Թո­րոյեան.- Թուրքիոյ մէջ, յատ­կա­պէս պատ­մա­կան Հա­յաս­տա­նի մէջ, բա­ցի համ­շէ­նահա­յերէն, կա՞ն ար­դեօք միասին ապ­րող հա­յեր. Եւ անոնք ինչպէ՞ս կը պահ­պա­նեն իրենց ազ­գա­յին գի­տակ­ցութիւ­նը։

Էրոլ Ամա­տու­նի.- Գի­տեմ որ Թուրքիոյ մէջ կան քրտա­ցած, թրքա­ցած եւ ալե­ւիացած հա­յեր եւ հայ­կա­կան այլ խմբա­ւորումներ։ Ցա­ւօք սրտի, այս հա­յերուն մէջ ազ­գա­յին գի­տակ­ցութիւ­նը գրե­թէ չկայ։ Ընդհա­կառա­կը, այս խմբա­ւորումնե­րէն որոշ ան­հատներ կրնան նոյ­նիսկ ծայ­րա­յեղ իս­լա­մական­ներ կամ թուրք ազ­գայնա­կան­ներ ըլ­լալ։

Գէորգ Թո­րոյեան.- Ձեր կար­ծի­քով, որ­քա՞ն է Թուրքիոյ մէջ ապ­րող իս­լա­մացած հա­յերու թի­ւը.

Էրոլ Ամա­տու­նի.- Ինչպէս նշե­ցի, բա­ցի քրտա­ցած, թրքա­ցած, ալե­ւիացած հա­յերէն, կան նաեւ հա­յերու ժա­ռան­գորդներ։ Եթէ հա­շուի առ­նենք անոնց, որոնց պա­պը կամ տա­տիկ­նե­րէն շա­տերը հայ են, կը կար­ծեմ, որ թի­ւը կրնայ մօ­տաւո­րապէս 1 մի­լիոն ըլ­լալ։

Գէորգ Թո­րոյեան.- Պոլ­սոյ պատ­րիար­քա­րանը ինչպէ՞ս կը վե­րաբե­րի համ­շէ­նահա­յու­թեան։

Էրոլ Ամա­տու­նի.- Համ­շէնցի­ներու առնչու­թեամբ Թուրքիոյ պատ­րիար­քա­րանի հետ բա­ցի ան­հա­տական յա­րաբե­րու­թիւննե­րէն այլ յա­րաբե­րու­թիւններ չկան։ Պե­տու­թեան քա­ղաքա­կանու­թիւնը, ամէն պա­րագա­յի թոյլ չի տար պատ­րիար­քա­րանին նման աշ­խա­տան­քով զբա­ղիլ։

Գէորգ Թո­րոյեան.- Ի՞նչ պատ­գամ ու­նիք սփիւռքա­հայե­րուն եւ յատ­կա­պէս «Աս­պա­րէզ»ի ըն­թերցող­նե­րին։

Էրոլ Ամա­տու­նի.- Աշ­խարհաս­փիւռ հա­յերուն կ՛ու­զեմ ըսել. Յի­շէ՛ք, որ կրօնն ու ցե­ղը եր­կու տար­բեր հաս­կա­ցողու­թիւններ են. Կը կար­ծեմ, որ համ­շէնցի­ները նոր երանգ կրնան հա­ղոր­դել հայ ազ­գին եւ կրնան կա­մուրջ ծա­ռայել մահ­մե­տական աշ­խարհին եւ հա­յու­թեան մի­ջեւ։ Յոյ­սով եմ, որ մե­զի կ՛ըն­դունին այնպի­սին, ինչպի­սին մենք կանք։ Առանց նա­խապա­շարումնե­րու իրա­րու գրկե­լը, կը կար­ծեմ, կը հա­լեց­նէ մեր մի­ջեւ եղած սա­ռոյ­ցը։ Մենք պէտք է աւե­լի շատ կա­պեր ստեղ­ծենք իրա­րու հետ եւ աւե­լի լաւ ճանչնանք իրա­րու։