«Կարօտ» ինչ դժուար բառ

ԼՈՒՍՅԷՆ ՔՈՓԱՐ

[email protected]

Երթամ շրջիմ երազներու աշխարհ, նստիմ քարքարոտ լերան գագաթը։ Ափ մը հող առնելով գետնէն խօսիմ քեզ հետ, փսփսամ կա­րօտս, լամ, լամ ու լամ…։ Ան­ձայն անշշուկ մարդ չի­մանայ զիս։

-Պա­րոն ե՞րբ պի­տի գամ քեզ հետ։

-Դեռ տա­կաւին ժա­մանակ կայ։

-Պա­րոն, այս ան­գամ Լո­րային տե­ղը ես գամ։

-Ո՛չ։

-Պա­րոն մէ­կը կայ ին­ծի հետ Անի եկուր կ՚ըսէ, եր­թա՞մ։

-Ո՞վ է ան։ Քե­զի Տէր հայ­րին կ՚ըսեմ։ Նստէ տունդ։ Այնքան ու­զէ եթէ ես կը տա­նիմ։

-Պա­րոն կին մը կայ, «եկուր միասին շրջինք Անա­տոլու» կ՚ըսէ, եր­թամ։

-Անա­տոլու չես տե­սած, որո՞ւն պի­տի տա­նիս։ Մէյ­մըն ալ եր­կու կին պի­տի շրջի՞ք։ Նստէ, նստէ... դեռ ժա­մանա­կը չէ։ Նստէ՛ երա­խաներդ պա­հէ, ես պի­տի տա­նիմ քեզ։

Ո՞ւր ես պա­րոն։ Պա­րոն՝ կա­րօտած եմ, ձայն մը… Փա­րոս որո­նող նա­ւակի մը նման եմ հի­մա։ Ճամպրուկս պատ­րաստ է, բայց ճամ­բայ չու­նիմ։ Եր­թա­լէն ալ հրա­ժարե­ցայ։

Ահա այս էր նե­րաշ­խարհս, երբ քիչ մըն ալ կա­րօտս փա­ռատե­լու հա­մար դի­մեցի իմ սի­րելի խմբագ­րա­պետ Սար­գիս Սե­րով­բեանի որդւոյն՝ Վա­ղար­շակ Սրկ. Սե­րով­բեանի, իր հօր մա­սին զրու­ցե­լու խնդրան­քով։ Ներ­քեւ կը ներ­կա­յաց­նեմ իմ հար­ցումնե­րը եւ Վա­ղար­շակ Սե­րով­բեանի պա­տաս­խաննե­րը։

Լուսյէն Քո­փար- Գի­տենք որ առա­ջին իսկ օրէն «Ակօս» եւ Պա­րոն Սե­րով­բան միասին կը յի­շուին։ Երբ եւ ինչպէ՞ս սկսաւ այս պատ­մութիւ­նը։

Վա­ղար­շակ Սե­րով­բեան- Մարդ արա­րածի կեան­քը շրջան շրջան բա­ներու հետ կ՚առըն­չո­ւին։ Այս մա­սին բա­ցառու­թիւն մը չէր հայրս։ Հա­կառակ իր 65 գա­րուննե­րուն, այնպէս եղաւ նաեւ հօրս՝ Սար­գիս Սե­րով­բեանի, կամ «Ակօս»ի ծա­նօթ տիտ­ղո­սով «Պա­րոն Սե­րով­բեան»ի պա­րագա­յին։ Ինչպէս ան­ցեալ օր ձայ­նասփիւ­ռի յայ­տա­գիրի ըն­թացքին Եդո­ւարդ Տան­ձի­կեանին կը պատ­մէի, երբ հայրս ձանձրա­ցած էր իր տա­րինե­րու գոր­ծէն՝ սառ­նա­րանի շի­նու­թե­նէն կամ նո­րոգու­թե­նէն եւ ինք զինք տա­կաւ հանգստեան կը կո­չէր եւ հա­մայնքի ոչ-հա­յախօս ան­դամնե­րուն հա­մար աւե­լի զգա­լի կը դառ­նար թրքե­րէն-հա­յերէն թեր­թի մը հրա­տարա­կու­թիւնը, Հրանտ Տինք օր մը կու գար իրեն առա­ջար­կե­լու. «Այսպէս ծրա­գիր մը ու­նիմ։ Ի՞նչ կ՚ըսես»։ Կարճ եւ կտրուկ էր պա­տաս­խա­նը. «Սի­րո՛վ»։ 1995-ին էր, որ սկսաւ եր­կու հին բա­րեկամ­նե­րու ար­կա­ծախնդրու­թիւն-գոր­ծակցու­թիւնը։ Այսպէս հիմ­նե­ցին «Ակօս»ը։ Եւ շա­րու­նա­կուե­ցաւ մին­չեւ եր­կուքին ալ յա­ւիտե­նական հան­գիստը։

Լ.Ք.- Կը յի­շէ՞ք առա­ջին օրե­րը։ Քա­նի՞ հո­գի կ՚աշ­խա­տէին։

Վ.Ս.- Կը յի­շեմ։ Սի­րողա­կան ոգիով, սա­կայն յա­մառ խեն­դութեամբ սկսած գործ էր։ Ան­ձի թի­ւի մա­սին չեմ կրնար բան մը ըսել, սա­կայն բա­ռին բուն առու­մով ոգի ի բռին կ՚աշ­խա­տէին թէ՛ իրենք եւ թէ տա­կաւ իրենց շուրջ ի մի խմբո­ւող միւս խեն­դե­րը։

Լ.Ք.- Թեր­թիս տպագ­րութեան օրե­րը բա­ւակա­նին ուշ ժա­մեր կ՚աշ­խա­տէինք։ Դուք ի՞նչ կրնաք ըսել այս մա­սին։

Վ.Ս.- Ո՞ւշ ժա­մեր։ Ո՛չ, կը սխա­լիք, անոնք կա­նուխ ժա­մեր էին։ Գրե­թէ մին­չեւ առա­ւօտ։ Մէկ մէկ օգ­նութեան կը կան­չէին։ Սի­րողա­կան, սա­կայն այդ սի­րողա­կան ոգիին իր հետ բե­րած սի­րով լե­ցուն աշ­խա­տան­քի ժա­մեր էին անոնք։ Խումբ մը խենդ եւ, ինչպէս ըսի, կա­մաց կա­մաց իրենց շուրջ հա­մախմբո­ւող նոր խեն­դեր… Շատ հե­տաքրքրա­կան երե­ւոյթ էր։ Եւ ինչպէս ամէն ստեղ­ծա­գործ աշ­խա­տանք, մե­ծագոյն մխի­թարու­թիւնն ու ու­րա­խու­թիւնն էր նոր թի­ւի հրա­տարա­կու­թիւնը։ Այսպէս սկսաւ ու շա­րու­նա­կուե­ցաւ «Ակօս»ը։ Աշ­խա­տող­նե­րէն իւ­րա­քան­չիւրը թեր­թի կեան­քին իր կեան­քէն բա­ներ մը տա­լով։

Լ.Ք.- Ինք բազ­մա­թիւ ան­գամ այ­ցե­լած էր Անա­տոլու, յատ­կա­պէս արե­ւելեան նա­հանգներ։ Դուք իրեն հետ շրջե­ցա՞ք։

Վ.Ս.- Սար­գիս Սե­րով­բեան իր ութսու­նա­մեայ կեան­քին ըն­թացքին ու­նե­ցաւ զա­նազան աշ­խա­տանքներ, գոր­ծունէու­թիւններ եւ ծա­ռայու­թիւններ։ Սա­կայն կար­ծես ասոնցմէ ամե­նակա­րեւո­րը կամ ամե­նաու­շագրա­ւը դար­ձան իր կազ­մա­կեր­պած-կա­տարած շրջապ­տոյտնե­րը։ Ան նախ 4-5 հո­գինոց փոքր խումբով մը սկսաւ։ Հան­գուցեալ Պերճ Գամ­բա­րոսեանն ու տի­կինը, ինք եւ տի­կինը եւ ես։ Անձնա­կան ինքնա­շար­ժով, դէ­պի Թուրքիոյ զա­նազան կող­մե­րը կա­տարո­ւած պտոյտներ էին անոնք։ Այս փոքր խումբը ապա­գային մեծ­ցաւ, ան­գամ մը ան­ցաւ քա­ռասուն ու­ղե­ւորի սահ­մա­նը։ Հոգ չէ թէ փոք­րա­թիւ կամ մե­ծաթիւ, սա­կայն միշտ եր­կար նա­խապատ­րաստա­կան աշ­խա­տան­քի ար­դիւնքներ էին իր շրջապ­տոյտնե­րը։ Կար­ծես ամէն մէ­կը նոր ուխտագ­նա­ցու­թիւն մը։ Եւ շատ հա­ճելի պտոյտներ էին։ Հանգստա­ւէտու­թե­նէ հե­ռու, սի­րողա­կան ոգիով ու ոգե­ւոր պտոյտներ։ 1970-ական թո­ւական­նե­րէն մին­չեւ իր հի­ւան­դութիւ­նը ան շա­րու­նա­կեց պտոյտներ կազ­մա­կեր­պել ու շրջիլ։ Յատ­կա­պէս վեր­ջին տա­րինե­րուն Հայ­ճար խումբի հետ։

Ինք Իսթան­պուլ ծնած ըլ­լա­լով հան­դերձ, ուր որ եր­թար, ինքզինք հա­րազատ ու տան­տէր կը զգար, որ­պէս այն տե­ղացի մը։ Ծա­գու­մով Սե­բաս­տա­ցի էր, սա­կայն մէկ մէկ կ՚ըլ­լար Վա­նեցի, եր­բեմն Մշե­ցի եւ այլն։

Հա­կառակ տե­ղացի ժո­ղովուրդին իսկ ազ­դա­րարու­թիւննե­րուն, ամ­րան կի­զիչ արե­ւուն տակ, մէկ օրո­ւան ըն­թացքին Կի­լիկիոյ շրջա­նի եր­կու անա­ռիկ բեր­դե­րը մագլցե­լու քա­ջու­թիւնն ու կո­րովը ու­նէր։ Հոգ չէ թէ վեր­ջա­ւորու­թեան շատ պի­տի յոգ­նէր։

Լ.Ք.- Այս այ­ցե­լու­թիւննե­րէն զինք յու­զած պատ­մութիւններ կա՞ն։

Վ.Ս.- Մէն մի շրջապ­տոյտ իրեն հա­մար նոր պատ­մութիւն էր։ Ամե­նափոք­րա­թիւէն մին­չեւ ամե­նաբազ­մանդա­մը իւ­րա­քան­չիւր պտոյտ կա­րեւոր էր իրեն հա­մար։ Եւ իւ­րա­քան­չիւրը նոր հո­րիզոն­նե­րու բաց­ման հա­մար առիթ­ներ էին։ Գա­ւառի չես գի­տեր որ գիւ­ղին մէջ հան­դի­պած հայ պա­պիկը կամ մա­միկը, կոտ­րած խաչ­քա­րը կամ այլ բե­կոր իրեն հա­մար շատ մեծ կա­րեւո­րու­թիւն ու­նէին եւ ամէն յի­շատա­կէ աւե­լի թան­կա­գին էին։ Ար­դէն իր յու­շագրու­թիւննե­րուն առա­ջին պատ­ճառն ալ այս այ­ցե­լու­թեանց տպա­ւորու­թիւննե­րը գրի առ­նելն էր, իւ­րա­յատուկ ոճով։

Լ.Ք.- Իր հրա­տարա­կուած գրքե­րուն ծա­գու­մը մե­զի քիչ մը կրնա՞ք պատ­մել։

Վ.Ս.- Ինք ո՛չ գիրք գրե­լու մար­մա­ջը ու­նէր եւ ոչ ալ գրչի մարդ ըլ­լա­լու։ Միայն կը ջա­նար հաս­նիլ շուրջին­նե­րուն, գի­րի կամ խօս­քի մի­ջոցով։ Բա­ներ մը փո­խան­ցել անոնց։ Խապ­րիկ մը բե­րել հե­ռաւոր այն վայ­րե­րէն։ Գրող ըլ­լա­լը հոգն ան­գամ չէր։ Իր ցիր ու ցան գրու­թիւննե­րը երբ օր մը հա­տորի կամ հա­տոր­նե­րու վե­րածո­ւին, հա­ւանա­բար բա­ւական ար­տադրած հե­ղինակ մը պի­տի ըլ­լայ Պա­րոն Սե­րով­բեանը։ Սա­կայն ինք նա­խընտրեց թեր­թե­րու կամ պար­բե­րական­նե­րու հա­մեստ գրու­թիւննե­րուն մի­ջոցաւ հաս­նիլ ըն­թերցո­ղին։ «Սուրբ Փրկիչ» եւ «Քու­լիս» հան­դէսնե­րու, «Ժա­մանակ» եւ «Մար­մա­րա» օրա­թեր­թե­րու էջե­րուն վրայ կա­րելի է հան­դի­պիլ իր գրու­թիւննե­րուն։ Եւ հուսկ՝ երբ «Ակօս»ը հիմ­նե­ցին, իր բո­լոր ու­ժե­րը կեդ­րո­նացուց այնտե­ղին։

Ոչ միայն գրեց, այ­լեւ թարգմա­նեց։ Հա­յերէ­նով սկսող իր գրե­լու աշ­խա­տան­քը շա­րու­նա­կեց նաեւ թարգմա­նելով։ Կար­ծեմ իր առա­ջին լուրջ թարգմա­նու­թեան աշ­խա­տան­քը կա­տարեց ծած­կա­նու­նով։ Իր շատ սի­րելի հան­գուցեալ մօ­րեղ­բօր՝ Պաղ­տիկ Աւե­տիսեանի անու­նը որ­պէս ծած­կա­նուն գոր­ծա­ծելով թարգմա­նեց հան­գուցեալ ակա­դէմի­կոս Լե­ւոն Խա­չիկեանի «Հէմ­շին կի­զէմի» (Համ­շէ­նի գաղտնի­քը) ըն­դարձակ յօ­դուա­ծը («Էջեր համ­շի­նահայ պատ­մութիւ­նից»), որուն նիւթն էր Հէմ­շի­նի ու Հէմ­շինցի­ներու պատ­մութիւ­նը։ Եւ իր վեր­ջին աշ­խա­տասի­րու­թիւնն ալ եղաւ սի­րային պատ­մո­ւածքնե­րու թարգմա­նու­թիւն մը՝ «Աշըք ու Մա­շուք»։ Ցա­ւօք այս գե­ղեցիկ հա­տորի հրա­տարա­կու­թիւնը ինք չտե­սաւ։ Թարգմա­նեց նաեւ այլ գիր­քեր, ինչպէս Գե­ղամ Քե­րով­բեանի Հա­յոց աւան­դա­կան պատ­մութիւ­նը, Հա­մաս­տե­ղէ, Ռա­ֆայէլ Իշ­խա­նեանէ, Ար­տակ Մով­սի­սեանէ գիր­քեր եւ այլն։

Ինք գրեց։ Նա­խաք­րիստո­նէական շրջա­նի մեր պատ­մութիւնն ու առաս­պելնե­րը զինք ոգե­ւորող նիւ­թերն էին։ Եւ այդպէս լոյս աշ­խարհ եկաւ «Ճան­կիւլիւմ, Անա­հիտ վէ քազ­պէն»։

Հա­կառակ, որ իր մաս­նա­գիտու­թիւնը չէր, թէ՛ թարգմա­նական եւ թէ իր գրած­նե­րու սպա­ռու­մը կամ վերհրա­տարա­կու­թիւնը փաս­տեր են, որ իր նիւ­թով ու հա­ղոր­դա­կանու­թեամբ կա­րողա­ցաւ իր փա­փաքած տե­ղը հաս­նիլ։

Կեան­քի վեր­ջին տա­րինե­րուն, «Առաս­պե­լակոծ» անու­նով, «Փոք­րիկ» ման­կա­կան կայ­քէ­ջին հե­տեւող մա­նուկնե­րու հա­մար պատ­մեց հայ­կա­կան առաս­պելնե­րը։

Լ.Ք.- Շատ փա­փաքած, բայց չի­րակա­նացած երազ մը ու­նէ՞ր ար­դեօք։

Վ.Ս.- Ինչպէս ամէն մարդ, Սար­գիս Սե­րով­բեան եւս ու­նէր երազ­ներ։ Ոմանք յա­ջողե­ցաւ իրա­կանաց­նել, իսկ ոմանք՝ ոչ։

Երազ­նե­րէն մէկն էր ուխտի եր­թալ Վան, Ս. Բար­թո­ղոմէոս Առա­քեալի Վան­քը։ Ան­գամ մը եւս այ­ցե­լել այնտեղ։ Սա­կայն չբա­ւակա­նանալ։ Շա­րու­նա­կել ուխտագ­նա­ցու­թիւնը։ Եր­թալ դէ­պի արե­ւելք։ Եւ ուխտ կա­տարել նաեւ Հա­յոց առա­ջին միւս լու­սա­ւոր­չին՝ Ս. Թա­դէոս Առա­քեալի Վան­քի սե­մին։ Իր այնքան սի­րած Խրի­մեան Հայ­րի­կի նման կա­տարել ուխտ Թա­դէի Վան­քի մէջ։ Այնքան ոգե­ւորո­ւած էր այս ճամ­բորդու­թեամբ։ Քա­նի քա­նի ան­գամներ խօ­սեցաւ Թեհ­րա­նի առաջ­նորդ Գերշ. Տ. Սե­պուհ Ար­քե­պիս­կո­պոսի եւ Ատրպա­տակա­նի առաջ­նորդ Գերշ. Տ. Գրի­գոր Եպիս­կո­պոսի հետ։ Սա­կայն այդ ուխտը չի կա­րողա­ցաւ կա­տարել։

Իր եւ իմ բազ­մա­թիւ գիր­քե­րու հա­ւաքա­ծոն կա­նոնա­ւոր ու դա­սաւո­րուած տես­նել այդ երազ­նե­րէն էր կար­ծես։ Սա­կայն այդ մէ­կը չե­ղաւ։ Տան գիր­քե­րը ու­նէին իւ­րա­յատուկ մէկ­տե­ղու­մի սիս­թէմ մը, սա­կայն ոչ շատ կա­նոնա­ւոր։ Եւ ինք միշտ չի կա­րողա­նալով ոտք յար­մարցնել այդ «սիս­թէմ»ին, կը նե­ղանար։ Իրեն հա­մար կա­րեւոր էր նաեւ ու­նե­նալ հա­մայնքի տրա­մադ­րութեան տակ հան­րա­յին գրա­դարան մը։

Իր տա­րիքին բեր­մամբ, հա­մացանց գոր­ծա­ծելու ուշ սկսաւ։ Սա­կայն, հա­կառակ իր ապ­րած եօթա­նասուն եւ աւե­լի գա­րուննե­րուն, կրցաւ անոր ոտք յար­մարցնել, անոր բա­րիք­նե­րը վա­յելել։

Այս առու­մով, կա­րելի է ըսել, որ աւե­լի սահ­մա­նափակ պայ­մաննե­րով, ինք յա­ջողե­ցաւ տեղ մը հաս­նիլ։

Սար­գիս Սե­րով­բեանի մա­սին շատ բան կա­րելի է ըսել։ Ինք հա­մեստ պայ­մաննե­րու մէջ մեծ­ցած, ինքնուս ան­հատ մը եղաւ, եր­բեք չու­նե­նալով տիտ­ղոսնե­րու կամ ածա­կան­նե­րու մար­մա­ջը։ Պարզ մարդ մըն էր եւ իր այդ պար­զութեամբ, իւ­րա­յատուկ ոճով եկաւ ու ան­ցաւ։ Սա­կայն կա­րեւո­րը իր պա­տիւո­վը ան­ցաւ ու լաւ յի­շատակ­ներ թո­ղելով ան­ցաւ։ Շատ կարճ խօս­քով, այսպի­սի մէկն էր Սար­գիս Սե­րով­բեանը։

Լ.Ք.- Հա­զար շնոր­հա­կալու­թիւն։

Վ.Ս.- Խնդրեմ, ե՛ս շնոր­հա­կալ եմ։