Կախակայումի պատմութիւն մը

60 տարի անց՝ Երուսաղէմէն Պոլիս

ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ

[email protected]

Հետզհետէ աւելի բարձր կը լսուին ձայները այն մար­դոց, Պո­լիսէն, Հա­յաս­տա­նէն թէ սփիւռքէն, որոնք տես­նե­լով պատ­րիար­քա­կան պե­տական փո­խանորդ Արամ Աթէ­շեանին չափն ու սահ­մա­նը ան­ցած քայ­լե­րը, կը պա­հան­ջեն, որ կա­թողի­կոսը պատ­ժա­միջոց մը սահ­մա­նէ՝ կար­գազրկէ, փի­լոնազրկէ կամ կա­խակա­յէ զին­քը, վեր­ջա­պէս բա­նեց­նէ հո­գեւոր վե­րին իշ­խա­նու­թեան իրեն ըն­ձե­ռած իրա­ւասու­թիւնը։ Մա­նաւանդ որ կա­թողի­կոսը ան­նա­խադէ­պօրէն շատ ան­գամներ դի­մած է այդ մի­ջոցին՝ յա­ճախ կար­գազրկե­լով կամ կա­խակա­յելով քա­հանա­ներ, վե­ղարա­ւոր­ներ, նոյ­նիսկ եպիս­կո­պոս մը։

Դէպ­քե­րը, որոնք կը պա­տահին վեր­ջին քա­նի մը շա­բաթ­նե­րուն, կը վե­րածուէին թնճու­կի մը՝ թա­ռած այն չուանին վրայ, որ անշնորհք կեր­պով մը կա­պուած էր փա­կելով Մայր եկե­ղեց­ւոյ դու­ռը տե­ղապահ Գա­րեգին սրբա­զանին առ­ջեւ, որ­պէսզի ան «Հրա­շափառ»ով մուտք չգոր­ծէ եկե­ղեցի։ Պե­տական փո­խանոր­դը հա­ւանա­բար ար­գի­լած էր վե­ղարա­ւոր­նե­րուն, քա­հանա­ներուն, սար­կա­ւագ­նե­րուն՝ եր­թալ ու դի­մաւո­րել տե­ղապա­հը։ Ո՛չ մէկ հո­գեւո­րական ներ­կայ էր, նոյ­նիսկ անոնք, որոնք քուէար­կած էին յօ­գուտ Գա­րեգին սրբա­զանի։ Բա­ցի միայն Սա­հակ սրբա­զանէ։ Իսկ Շի­րինօղ­լու ալ հրա­պարա­կած էր տա­րօրի­նակ կոչ մը, որ­մով հրա­ժարե­լու կը հրա­ւիրէր քուէնե­րու մե­ծամաս­նութեամբ, եկե­ղեցա­կան օրէն­քին, կա­նոնին տա­ռին ու ոգիին հա­մապա­տաս­խան ընտրուած տե­ղապա­հը՝ առանց բա­ցատ­րե­լու, թէ ին­չո՞ւ հրա­ժարե­լու չէ հրա­ւիրած այսքան տա­րիէ ի վեր պատ­րիար­քա­կան ընտրու­թիւնը չկազ­մա­կեր­պած, իր պաշ­տօ­նին վրայ լուրջ թե­րացումներ ու­նե­ցած, յա­մառօ­րէն իր աթո­ռէն չհե­ռացող եւ հա­մայնքն ու եկե­ղեցին խայ­տա­ռակող, տե­ղապա­հի մը ընտրու­թեան պա­րագա­յին իր պաշ­տօ­նէն հե­ռանալ խոս­տա­ցած Աթեէշեանը։ Հաս­ցէ­ները շփո­թած ըլ­լա­լու է...

Այն ինչ որ կը պա­տահի այ­սօր Պոլ­սոյ մէջ՝ գրե­թէ մօ­տիկ առնչու­թիւններ ու­նի վաթ­սուն տա­րի առաջ Երու­սա­ղէմի մէջ պա­տահած իրա­դար­ձութիւննե­րուն հետ, որոնց գլխա­ւոր դե­րակա­տար­ներն էին Տի­րան Ներ­սո­յեան ու Եղի­շէ Տէր­տէ­րեան ար­քե­պիս­կո­պոս­նե­րը։ Երու­սա­ղէմի Կիւ­րեղ Իս­րա­յէլեան պատ­րիար­քի մա­հէն ետք (1949), աթո­ռը թա­փուր կը մնայ եր­կար ժա­մանակ։ 1956-ին Տի­րան Ներ­սո­յեան տե­ղապահ Եղի­շէ Տէր­տէ­րեանը Յոր­դա­նանի կա­ռավա­րու­թեան դի­մաց կ՚ամ­բաստա­նէ՝ ըսե­լով, թէ ան գի­տակ­ցա­բար կը ձգձգէ պատ­րիար­քա­կան ընտրու­թիւնը։ Ներ­սո­յեան կը պա­հան­ջէր, որ ան­մի­ջապէս ար­տօ­նուի պատ­րիար­քա­կան ընտրու­թեան կա­յացու­մը։ Որ­պէս պա­տաս­խան քայլ, Տէր­տէ­րեան ալ Ներ­սո­յեանի հաս­ցէին զրպար­տա­գիր մը կը խմբագ­րէ, որու հի­ման վրայ Յոր­դա­նանի կա­ռավա­րու­թիւնը ամե­րիկահ­պա­տակ Ներ­սո­յեանը կը վտա­րէ երկրէն։ Ներ­սո­յեանի կողմնա­կից­նե­րը, որոնց շար­քին էր նաեւ Շնորհք Գա­լուստեան եպիս­կո­պոսը, ցոյ­ցեր կը կա­տարեն, բո­ղոքի ալիք կը բարձրաց­նեն եւ խմբա­կային նա­մակ կը յղեն Յոր­դա­նանի իշ­խա­նու­թիւննե­րուն ու կը յա­ջողին Ներ­սո­յեանի կե­ցու­թեան ժամ­կէտնե­րը եր­կա­րաց­նել։ Երու­սա­ղէմի միաբա­նական ընդհա­նուր ժո­ղովը այս իրա­դար­ձութիւննե­րէն քա­նի մը օր վերջ կը պաշ­տօ­նազրկէ Տէր­տէ­րեանը՝ զին­քը հե­ռաց­նե­լով տե­ղապա­հի ու լու­սա­րարա­պետի զոյգ պաշ­տօննե­րէն, եւ տե­ղապահ կ՚ընտրէ Ներ­սո­յեանը։ Վեր­ջի­նիս բա­ցակա­յու­թեան՝ վան­քի ընդհա­նուր կա­ռավա­րիչ կը կար­գուի Սու­րէն Քեմ­հա­ճեան եպիս­կո­պոսը։

Տէր­տէ­րեան, որ այդ շրջա­նին կը գտնուէր Մայր աթո­ռի մէջ, Վազ­գէն կա­թողի­կոսին կը խոս­տա­նայ հրա­ժարիլ Երու­սա­ղէմի մէջ ու­նե­ցած իր բո­լոր պաշ­տօննե­րէն ու մի­ջոց մը չվե­րադառ­նալ Երու­սա­ղէմ՝ ել­լե­լով Հայ եկե­ղեց­ւոյ ընդհա­նուր շա­հերէն։ Թէեւ աւե­լի վերջ Տէր­տէ­րեան պի­տի յայտնէր, թէ նման խոս­տում մը չէր տուած կա­թողի­կոսին, այլ վեր­ջի­նիս փա­փաքին վրայ ի սէր խա­ղաղու­թեան յայտնած է, թէ Երու­սա­ղէմ վե­րադար­ձին իր դէմ եղած­նե­րուն հա­մար բա­րեացա­կամ կե­ցուածք պի­տի ու­նե­նայ։ Տէր­տէ­րեան վե­րադառ­նա­լով Յոր­դա­նան՝ կը սկսի բնա­կիլ Ամ­մա­նի մէջ։ Ան դատ կը բա­նայ Տի­րան Ներ­սո­յեանի ու Երու­սա­ղէմի միաբա­նու­թեան դէմ՝ անօ­րինա­կան հա­մարե­լով անոնց բո­լոր որո­շումնե­րը։ Ան դատ մըն ալ կը բա­նայ Յոր­դա­նանի ներ­քին գոր­ծոց նա­խարա­րու­թեան դէմ, որ օրի­նական հա­մարած էր Երու­սա­ղէմի միաբա­նու­թեան որո­շումնե­րը։

1957-ի Մար­տին վեր­ջա­պէս կը կա­յանայ պատ­րիար­քա­կան ընտրու­թիւնը եւ պատ­րիարք կ՚ընտրուի Տի­րան Ներ­սո­յեանը (հարկ է նշել, թէ ի տար­բե­րու­թիւն Էջ­միած­նի, Կի­լիկիոյ ու Պոլ­սոյ աթոռ­նե­րուն, Երու­սա­ղէմի գա­հակա­լը կ՚ընտրուի միաբա­նական ժո­ղովին կող­մէ)։ Միաբա­նական ժո­ղովը Տէր­տէ­րեանը իր շար­քե­րէն հե­ռաց­նե­լու որո­շում ալ կը կա­յաց­նէ՝ միաբա­նու­թեան դէմ նիւ­թած դա­ւերու, Տի­րան Ներ­սո­յեանը ամ­բաստա­նելու եւ պատ­րիար­քա­րանի աշ­խա­տանքնե­րուն վնա­սած ըլ­լա­լու պատ­ճա­ռով։ Այս ամ­բողջ ըն­թացքին սփիւռքա­հայ բազ­մա­թիւ եկե­ղեցա­կան­ներ ու աշ­խարհա­կան­ներ նա­մակ­ներ կը յղէին կա­թողի­կոսին՝ դա­տապար­տե­լով Տէր­տէ­րեանի գոր­ծե­լաոճը։ Անոնք, որոնցմէ մէկն էր նաեւ Պոլ­սոյ պատ­րիարք Գա­րեգին Խա­չատու­րեանը, եռան­դա­գին կը փոր­ձէին հա­մոզել կա­թողի­կոսը, որ­պէսզի պատ­ժէ Տէր­տէ­րեանը։

Վազ­գէն կա­թողի­կոսը ապ­րիլ 1957-ին կ՚ար­տա­յայ­տէ իր վճի­ռը Եղի­շէ Տէր­տէ­րեան ար­քե­պիս­կո­պոսին մա­սին։ Նկա­տի առ­նե­լով՝

-Երու­սա­ղէմի միաբա­նական ընդհա­նուր ժո­ղովին որո­շումնե­րը,

-Տէր­տէ­րեանի բա­րոյա­կան կեն­ցա­ղին դէմ եղած ծան­րակշիռ ամ­բաստա­նու­թիւննե­րը, որոնց պատ­ճա­ռով են­թա­կան իր վրայ հրա­ւիրած էր եկե­ղեց­ւոյ ու հա­սարա­կու­թեան սաս­տիկ վրդով­մունքն ու դա­տապար­տումը,

-Տէր­տէ­րեանի Երու­սա­ղէմի աթո­ռին շա­հերուն ու միաբա­նակից եղ­բայրնե­րուն դէմ արարքնե­րը, որոնք ծանր կեր­պով անդրա­դար­ձած էին Հայ եկե­ղեց­ւոյ եւ հո­գեւո­րակա­նու­թեան վար­կին՝ յաչս հայ ժո­ղովուրդին ու օտար­նե­րուն,

-որ իր գոր­ծե­լաոճով ան­հա­ւատա­րիմ եղած է Մայր աթո­ռին եւ առ ոչինչ հա­մարած է կա­թողի­կոսին յոր­դորներն ու կո­չերը, եւ այդպէ­սով դրժած է իր հա­ւատար­մութեան ուխտը,

-հիմ­նուելով նաեւ Տէր­տէ­րեանի մա­սին Հայ եկե­ղեց­ւոյ նուիրա­պետա­կան բո­լոր աթոռ­նե­րու եւ թե­մերու վե­րաբեր­մունքի ու տե­սակէտ­նե­րուն վրայ,

Վազ­գէն կա­թողի­կոսը կը հաս­տա­տէ Տէր­տէ­րեանի վե­րաբե­րեալ Երու­սա­ղէմի միաբա­նու­թեան կող­մէ առ­նուած բո­լոր որո­շումնե­րը, ետ կ՚առ­նէ տե­ղապահ ըլ­լա­լու հան­գա­ման­քին բեր­մամբ իրեն շնոր­հուած ար­քութեան պա­տիւը, զինք կը կա­խակա­յէ, կը փի­լոնազրկէ եւ չ՚ար­տօ­ներ որ­պէսզի Տէր­տէ­րեան վար­չա­կան ու հո­գեւոր իշ­խա­նու­թիւն մը ներ­կա­յաց­նէ որե­ւէ տեղ՝ մին­չեւ որ վերջնա­կան որո­շում մը տրուի Եպիս­կո­պոսաց ժո­ղովին կող­մէ։ Կա­թողի­կոսը Տէր­տէ­րեանը նաեւ կ՚աք­սո­րէ Բեթ­ղե­հէմի Ս. Ծննդեան վան­քը՝ զրկե­լով որե­ւէ արա­րողու­թեան մաս­նակցե­լու իրա­ւունքէն եւս։

Իսկ թէ ինչպէ՛ս վեր­ջա­ցաւ այս պատ­մութիւ­նը՝ յայտնի է։ Շուրջ եր­կու-երեք տա­րի անց, Տէր­տէ­րեան Յոր­դա­նանի իշ­խա­նու­թիւննե­րուն նե­ցու­կով վե­րադար­ձաւ Երու­սա­ղէմ, ար­տաքսել տուաւ ընտրեալ-պատ­րիարք Տի­րան Ներ­սո­յեանն ու իրեն հա­մակիր հո­գեւո­րական­նե­րը (որոնց շար­քին նաեւ լու­սա­րարա­պետ Շնորհք եպսկ. Գա­լուստեանը) ու բազ­մե­ցաւ Երու­սա­ղէմի աթո­ռին՝ երե­սուն տա­րի շա­րու­նակ, մին­չեւ 1990-ը, ղե­կավա­րելու հա­մար զայն։ Հի­ները կը յի­շեն, մինչ այդ թուակա­նը չէր յի­շուեր անոր անու­նը Պոլ­սոյ եկե­ղեցի­ներուն մէջ՝ Շնորհք պատ­րիար­քի հրա­հան­գով։

Պե­տու­թիւնն ու անի­մանա­լի այլ ու­ժեր իր ետին ու­նի այ­սօր Արամ Աթէ­շեանը։ Վեր­ջինս Եղի­շէ Տէր­տէ­րեանի սանն ալ եղած ըլ­լա­լու է Երու­սա­ղէմի իր տա­րինե­րուն, թէեւ բա­ւական մը հե­ռու է ու­նե­նալէ այդ իւ­րա­յատուկ անձնա­ւորու­թեան վար­չա­կան կամ, եր­բեմն վի­ճելի իսկ ըլ­լայ, գրա­կան տա­ղանդնե­րը։ Կա­թողի­կոսը, որ կու­սակրօն քա­հանայ ձեռ­նադրուած է Տի­րան Ներ­սո­յեանի ձե­ռամբ, հետզհե­տէ մեծ­ցող այս տագ­նա­պը լու­ծե­լու կը հրա­ւիրուի աւե­լի վճռա­կան քայ­լե­րով, այլապէս անխուսափելիօրէն կը հասուննայ ապագայի մեծ տագնապը։