Ֆառմաքօբէ
Դեղարարութեան ձեռագիր մը
ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
Դեղարարական հայկական ձեռագիր մըն է, որ հանգչած է գրասեղանիս մօտ, եռոտանիի վրայ։ Ան նման է բարեկամի մը, որ երկար տարիներու բաժանումէն ետք զինք կը տեսնես ու քեզի պատմելիք շատ բաներ ունի։ Բախտաւորութիւնը ունեցած եմ համբուրելի ձեռքերու կողմէ գրի առնուած աւետարաններ, աղօթամատեաններ, նարեկներ, հմայիլներ տեսնելու։ Բայց «ֆառմաքօբէ» մը, ձեռագիրներուն այս ամենէն ընտիր տեսակը միշտ չէ, որ կը պատահի հասարակ գրասէրին։ Այս անգամ, ինչպէ՞ս յայտնուած էր Պոլսոյ հայաշատ Սամաթիա թաղամասի հնավաճառի մը մօտ, ապա հասած ինծի, երբ այդ տեսակ գիրքերը մասնագիտական են ու թանգարաններու կամ անձնական հաւաքածոներու մէջ իրենց տեղերը շատոնց գտած կ՚ըլլան։ Իսկական ոդիսական մը... Սկսինք թերթելու։
Դէմքը ծանօթ է. անուանաթերթ մը պարզ, կարմիր մելանով գրուած, տիտղոս, ենթախորագիր եւ գրչութեան թուական։ Անընթեռնելի է, սակայն, ամենէն կարեւորը. հեղինակը, դժբախտաբար նաեւ գրչութեան վայրը։ Առաջին այդ հայեացքէն կը յայտնուի նաեւ մէկ այլ երեւոյթ. հայալեզու չէ ան, այլ՝ հայատառ-թրքերէն, այն տեսակը, որ Օսմանեան կայսրութեան վերջին երկու հարիւր տարիներուն գրուած կ՚ըլլար։
Գիրքը կը կոչուի «Ֆառմաքօբ»։ Եանի իլաճ թէրքիպի էօղրէթէն քիթափ, որ է գիրք դեղարարութեան»։ Գիրքին բովանդակութիւնը հասկնալու համար պիտի բաւէր ստուգաբանել «ֆառմաքօբէ» բառը։ Յունարէն է ան։ Կազմուած է «ֆառմաքօնէ եւ «բիին» բառերէն։ Առաջինը «բժշկութիւն, դեղ, թոյն» կը նշանակէ, իսկ երկրորդը՝ «շինել, արարել»։ Այս բացատրութիւնն է, որ երկլեզու տրուած է խորագրին մէջ։ Անուանաթերթի վրայ կայ երկլեզու նշում մը եւս. «Հատոր երկրորդ, եանի ճիլտ իքինճի»։ Թուական՝ «յամի տեառն 1876»։
Այս ստուար եւ ծանր հատորը (իր ձեռակերտ թուղթին տեսակն է պատճառը) կը սկսի 105րդ էջէն ու կը վերջանայ 418-րդ էջով։ Չափերն են 19x27 սմ.։ Հաստութիւնը 3.5 սմ.։ Էջերը շրջափակ են, կարմիր մելանով գծուած։ Շրջանակի չափերն են 14x22.5 սմ.։ Կազմուած է 10 էջանոց 17 պրակներէ։ Պրակները կարուած են։ Դժբախտաբար, ունի բազմաչարչար տեսք եւ կազմը քայքայուելու վրայ է։ Ենթարկուած կ՚երեւի նաեւ խոնաւութեան, քանզի կարմիր մելանը տեղ-տեղ սկսած է լուծուիլ։
Գիրքը դեղատոմսերու հաւաքածոյ մըն է, որոնք թուարկուած են 63-էն մինչեւ 439։ Վերջինն է «Աճը խըյար խուլասասը», այսինքն «Իշավարունգի սպեղանի»։ Ինչպէս կը թելադրէ այս խորագիրը, դեղագործը գրի առած է մեծամասնութեամբ բուսական, ինչպէս նաեւ հանքային նիւթերով եւ մետաղափոշիներով դեղեր պատրաստելու ձեւեր։ Ան տրամադրած է նաեւ իւրաքանչիւրին բաղադրութիւնը։
Գիրքը ունի ներքին դասաւորում։ Դեղերը բաժնուած են եօթը խումբի. թթուայիններ, ջուրեր, հիւթեր, շոգեխաշներ, բերանի հականեխիչ հեղուկներ, սպեղանիներ եւ դեղահատեր։ Իւրաքանչիւր հատուած իր մարդակերպ սկզբնատառը ունի կարմիր մելանով գծագրուած, որոնք կը յիշեցնեն հայկական միջնադարեան ձեռագրերը։ Դեղատոմսերը ներկայացուած են ո՛չ թէ արքունի օսմաներէնով, այլ՝ հանրամատչելի լեզուով։ Այժմ ներկայացնենք մէկ-երկու դեղատոմս, որոնք կրնան այսօր իսկ օգտաշատ ըլլալ շատերուն, ներառեալ՝ «արծաթափայլէ ճաղատ պարոններուն եւ դիեցնող մայրերուն։
Թիւ 176 դեղատոմս
Ճաղատի համար լուալու ջուր
«Քէլ իչին եըքամայա սու»
24 տիրհեմ* սօլֆուռօտիսօտա
28 տիրհեմ քիրէճ սոյու
02 տիրհեմ շարապ րուհու
06 տիրհեմ վէնէտիկ սապունու
Պունլարը էյիճէ պիր պիրինէ գաթ սօնրա պէզտէն սիւզ ալ։ Պու սու իլէ քէլի թէզ թէզ եըքամալը։
Սուլֆուռօտիսօտա, կրաջուր, էթանոլ (էթիլ ալկոհոլ, գինիի ոգի), վենետիկեան օճառ (ձէթի օճառ)։
Ասոնք լաւ մը իրար խառնէ, վերջը լաթէն քամէ, ա՛ռ։ Այս ջուրի հետ ճաղատը յաճախ պէտք է լուալ։
Թիւ 195 դեղատոմս
Թուրբ մաթպուհու
Ա՛լ պիր գաչ թանէ թուրբ, ըրէնտէլէ վէ պիրազ սու իլէ էյիճէ բիշիր, սօնրա սըք ա՛լ սոյունու, պու սոյա պիրազ պալ գա՛թ, շէրպէթ էյլէ, վէր աճ գարնընա իչսին։ Պու մաթպուհ գարըլարըն սիւտիւնիւ գայէթ չօղալտըր։ Պու կիպիյէ պիր գաչ տէֆա է՛թ, վէր իչսին, զիրա չօք թէրճիւպէլի տիր։
Բողկի շոգեխաշ
Յղի կիներու համար։ Կաթի առատութիւն կու տայ։
Քանի մը հատ բողկ առ, քերէ, քիչ ջուրով լաւ մը եփէ, վերջը քամէ ջուրը առ, այս ջուրին քիչ մը մեղր աւելցուր, օշարակ շինէ, անօթի փորով թող խմէ։ Ասիկա տիկիններուն կաթը կ՚առատացնէ։ Քանի մը անգամ կրկնէ, տուր թող խմէ, քանզի շատ փորձուած է։
Թիւ 301 դեղատոմս
Երեխայ ունենալու համար մածուկ
Մաճօն չօճուք օլմաք իչին
120 տ. փղոսկր
100 տ. մաքուր մեղր
48 տ. փոշի շաքար (շաքարաւազ)
6 տ. հարազատ տարչին
Փղոսկրը խարտոցէ, փոշիացուր, ապա մեղրով խառնէ։ Օրական 5 տիրհէմ այր ու տիկին ուտեն։ Փորձուած է։
Ձեռագրի մէջ յիշուած այլ առողջական հարցեր են ֆռանկախտը (սիֆիլիս, տռփախտ), կուրծքի ցաւ, ստամոքսի վէրք, քոսութիւն, փորհարութիւն, ցրտահարութիւն, ջերմամիզութիւն, հազ, նոյնիսկ «սիրահարութիւն»։
Պատմաբաններուն ծանօթ է, թէ Օսմանեան Կայսրութեան մէջ հայկական այբուբենը բազմաթիւ ժողովուրդներու կողմէ կը գործածուէր։ 19րդ դարու վերջաւորութեան հայ ընթերցողներու թիւէն աւելի բարձր տպաքանակով հայատառ-թրքերէն թերթեր եւ գիրքեր լոյս կը տեսնէին, յատկապէս՝ մայրաքաղաքի մէջ, ինչպէս նաեւ Վենետիկի, Վիեննայի եւ Զմիւռնիոյ եւ բազմաթիւ այլ քաղաքներու մէջ։ Հայատառ-թրքերէն գիրք մը տպուած է նոյնիսկ Մալթա կղզիի վրայ։ Մատենագէտները ստուգած են, թէ հայատառ-թրքերէն առաջին գիրքը լոյս տեսած է 1727 թուականին։ Այս տեսակ գիրքերուն թիւը կը հասնի 1860ի, իսկ պարբերաթերթերուն թիւը՝ 99-ի։
Գրեթէ մէկ ու կէս դար հնութիւն ունեցող այս ստեղծագործութիւնը քանի՞ հիւանդի, ախտաւորի, կաթնտու մօր կամ սիրահարի օգտակար եղեր է. չենք գիտեր։ Սակայն, կասկած չունինք, թէ բոլորն ալ, իրենց կեանքի դժուար մէկ շրջանին երախտապարտ մնացին անոր անյայտ հեղինակին։ Կը ցաւինք, թէ «ֆառմաքօփ»են չէր տպագրուած, այլապէս աւելի հանրայայտ եւ հանրամատչելի պիտի ըլլար եւ բազմահազարներուն օգուտ պիտի բերէր։ Յամենայն դէպս, իր պակասաւոր եւ քայքայուած վիճակի մէջ իսկ, ուրախ ենք, որ անցաւ բազմաթիւ արկածներէ, վերապրեցաւ ու այսօր դուք անոր ծանօթանալու առիթը ունեցաք։
«Ֆառշաքօբէ»ն այժմ երկրորդ կեանք մը կ՚ապրի եւ ինչո՞ւ չէ, կրնայ դարձեալ իր ստեղծման բուն նպատակը կատարել, այսինքն հիւանդներուն բժշկութիւն տալ։
* Տիրհեմ.- Ծանրութեան միաւոր։ 1 տիրհեմը 70 հատիկ գարի է, մօտաւորապէս 3,20 կրամ
Յ.Գ.- Այս ձեռագիրը 2017 թուականին UCLA համալսարանի մէջ, ուսանողուհի Փաթիլ Գաբդանեանի կողմէ
«Hidden medicine» խորագրի տակ ուսումնասիրութեան նիւթ դարձած է։
