Էսաեանի գրական ասուլիսները – 1913
սեւան տէղիրմենճեան
Էսաեան սանուց միութիւնը Մարտ-Յունիս 1913 թուականներուն կը կազմակերպէ գրական ասուլիսներու շարք մը, որու ընթացքին կը քննարկուին Լեւոն Շանթի «Հին Աստուածներ»ը, Գրիգոր Զօհրապի նորավէպերը, Դանիէլ Վարուժանի «Հեթանոս Երգեր»ը, Ռուբէն Զարդարեանի «Ցայգալոյս»ը, Յովհաննէս Սէթեանի բանաստեղծութիւնները, Սիամանթոյի «Ամբողջական Գործ»ը։ Ծրագրուած էր քննարկել նաեւ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի, Պետրոս Դուրեանի, Թովմաս Թէրզեանի, Եղիա Տէմիրճիպաշեանի, Արփիար Արփիարեանի, Միսաք Մեծարենցի, Զապէլ Եսայեանի, Սուրէն Պարթեւեանի եւլն ստեղծագործութիւնները։ Քաղաքական հետագայ պայմանները թոյլատու չեն ըլլար ու շարքը կ՚ընդհատի։
Արեւմտահայ գրականութեան պատմութեան մէջ եզակի ձեռնարկ մըն էր ասուլիսներու այս շարքը, որ ապրող, ժամանակակից գրականութեան համաժամանակեայ քննութեամբ՝ արթուն կը պահէր ոչ միայն ընթերցողներուն հետաքրքրութիւնը, այլ նաեւ հեղինակները կը մղէր զգօնութեան եւ արտադրելու։ Ասուլիսներուն մղիչ ոյժերէն էր Յակոբ Սիրունի, Էսաեան սանուց միութեան հիմնադիրներէն մէկը։ Հնչած քննադատութիւններուն, թէ ինչու արդեօք «փոխանակ մեռած գրողներով զբաղելու, ապրող հեղինակներու մասին կը սարք[են] [իրենց] այս գրական ասուլիսները», ան կը պատասխանէ. «... կը նկատենք որ աւելի շինարար գործ մըն է մեր ներկայ գրողներուն եւ գրականութեան շուրջ համակրութիւն եւ հետաքրքրութիւն ստեղծել»։ Սիրունի կը նշէ, թէ որեւէ ուղղութեան չեն հետեւիր, այլ միայն կ՚ուզեն թրքահայ գրականութեան լաւագոյն գործերը ենթարկել քննութեան՝ «առաջնորդուած այն իտէալէն, որով կ՚ուզենք մեր գրողները աւելի խանդավառուած տեսնել իրարմով, եւ հասարակութիւնը աւելի հետաքրքիր դէպի իր գրականութիւնը»։
Էսաեան սանուց միութեան գրական ասուլիսներու շարքը թէեւ քանի մը հեղինակ, շրջանի յառաջատարներէն, միայն քննարկումի նիւթ կրցած է դարձնել, սակայն ասուլիսներուն բանախօսած մտաւորականներն ալ նուազ յարգելի անուններ չէին։
Գրական առաջին ասուլիսը տեղի կ՚ունենայ 3 Մարտ 1913-ին, կիրակի, Էսաեան վարժարանի սրահին մէջ, նախագահութեամբ Գարեգին Խաժակի։ Յանուն կազմակերպիչներուն բացման խօսքը կ՚արտասանէ Յակոբ Սիրունի։ Յաջորդաբար կ՚արտայայտուին Գարեգին Խաժակ, Յակոբ Սիրունի, որ կը ներկայացնէ Լեւոն Շանթի գրական գործունէութիւնը, Տիգրան Չէօկիւրեան եւ Մ. Մար կը վերլուծեն «Հին Աստուածներ»ը, տքթ Արմենակ Բարսեղեան նախորդ երկու բանախօսներու մասին իր դիտողութիւնները կը յայտնէ եւ հուսկ դարձեալ Գարեգին Խաժակ կ՚ընթերցէ դատակազմին եզրակացութիւնը ու կ՚արտասանէ փակման խօսքը։
Էսաեան սանուց միութեան երկրորդ գրական ասուլիսը՝ նուիրուած Գրիգոր Զօհրապի նորավէպերուն, կը կազմակերպուի 17 Մարտ 1913-ին, նոյնպէս Էսաեան վարժարանի սրահին մէջ։ Նիստին պէտք է նախագահէր Եղիշէ Արք Դուրեան, սակայն կը բացակայի եւ այդ պաշտօնը կը ստանձնէ Մելքոն Կիւրճեան։ Յաջորդաբար կ՚արտայայտուին Յակոբ Սիրունի, որ համառօտ գիծերու մէջ կը ներկայացնէ Զօհրապի կեանքն ու գրական գործունէութիւնը, Շաւարշ Միսաքեան, որ առաւելաբար կը ծանրանայ Զօհրապի գրականութեան բացասական կողմերուն վրայ, Վահան Թէքէեան, որ կը ներկայացնէ Զօհրապին նորավէպերը ու կը վերլուծէ անոր դերը թրքահայ գրական շարժման մէջ, Զապէլ Ասատուր կը խօսի Զօհրապի կին կերպարներուն մասին, Գրիգոր Մալխաս եւ Գ. Խաժակ։
Գրական երրորդ ասուլիսը, որ տեղի կ՚ունենայ 16 Ապրիլ 1913-ին, երեքշաբթի, միշտ Էսաեան վարժարանին սրահը, նուիրուած էր Դանիէլ Վարուժանի «Հեթանոս Երգեր»ու վերլուծութեան։ Նիստին պիտի նախագահէր Գրիգոր Զօհրապ, սակայն բացակայելուն՝ այդ պաշտօնը կը ստանձնէ Աղեքսանդր Փանոսեան։ Գրիգոր Զօհրապին կողմէ ուղարկուած բացման խօսքի ընթերցումէն ետք, խօսք կ՚առնէ Յակոբ Սիրունի, որ գրական ասուլիսներուն մասին արտայայտուելէ ետք կը ներկայացնէ Դանիէլ Վարուժանի գրական կեանքը։ Տիգրան Չէօկիւրեան Վարուժանը կը վերլուծէ որպէս բանաստեղծ՝ իր կրած գրական ազդեցութիւններով միասին։ Եդուարդ Գօլանճեան կը ծանրանայ «Հեթանոս Երգեր»ուն վրայ։ Ապա կ՚արտայայտուի տքթ Արմենակ Բարսեղեան՝ խօսելով «Հեթանոս Երգեր»ու թերիներուն մասին։ Ռուբէն Զարդարեան կը բանախօսէ Վարուժանի լեզուին ու իրապաշտութեան մասին։ Հուսկ Գարեգին Խաժակ Վարուժանի վերջին գործին մէջ նկատի կ՚առնէ հայրենիքի ու աշխատանքի երգիչը։
Չորրորդ գրական ասուլիսը նուիրուած էր Ռուբէն Զարդարեանի «Ցայգալոյս»ին։ Կը կայանայ 5 Մայիս 1913-ին, կիրակի, Էսաեան վարժարանի սրահին մէջ, նախագահութեամբ Կոմիտաս վարդապետի։ Յաջորդաբար խօսք կ՚առնեն Յակոբ Սիրունի, որ կը ներկայացնէ Զարդարեանի կեանքն ու գրական գործունէութիւնը, Զապէլ Եսայեան ու Երուանդ Սրմաքէշխանլեան կը վերլուծեն Զարդարեանին գործը, Սարգիս Մինասեան կը խօսի գաւառի գրականութեան եւ Զարդարեանի ստեղծագործութեան մասին եւ Կոմիտաս վարդապետ իր փակման խօսքին մէջ կը ներկայացնէ գաւառի հոգին, անոր մօտենալու անհրաժեշտութիւնը։
19 Մայիս 1913-ին, կիրակի, կը կայանայ գրական հինգերորդ ասուլիսը՝ նուիրուած բանաստեղծ Յովհաննէս Սեթեանին՝ վերջինիս գրական գործունէութեան քառասնամեակին առթիւ։ Ասուլիսին կը նախագահէ Երուանդ Օտեան։ Կը բանախօսեն Յակոբ Սիրունի, որ կը ներկայացնէ Սեթեանի կեանքն ու գրականութիւնը, Տիրան Չրաքեան եւ Վահան Թէքէեան, որոնք Սեթեանը կը վերլուծեն իբրեւ գրագէտ ու իբրեւ բանաստեղծ։
Վերջինը ըլլալու սահմանուած գրական վեցերորդ ասուլիսը կը կայանայ 2 Յունիս 1913-ին, կիրակի, Էսաեան վարժարանին մէջ։ Ձեռնարկը նուիրուած էր Սիամանթոյի (Ատոմ Եարճանեան) «Ամբողջական Գործ»ին։ Ասուլիսին կը նախագահէ Ռուբէն Զարդարեան։ Յաջորդաբար կ՚արտայայտուին Գ. Խաժակ, Դանիէլ Վարուժան, որ իր վերլուծութեան ընթացքին արտասանութիւններ ալ կը կատարէ Սիամանթոյէն, Սարգիս Մինասեան եւ Ռուբէն Զարդարեան, որոնք կը վերլուծեն Սիամանթոյի գրական գործունէութիւնը։
Արեւմտահայ գրականութեան պատմութեան ուրոյն մէկ էջը կը կազմեն գրական ասուլիսները, որոնք առանձին գրքոյկներով տպագրուած են ալ ժամանակին։ Իսկ այժմ Երեւանէն կու գայ գրական ասուլիսներուն միացեալ մէկ հրատարակութիւնը, զոր կազմած, հրատարակութեան պատրաստած ու ծանօթագրած է գրականագէտ Արքմենիք Նիկողոսեան։ Յառաջաբանը գրի առած է գրականագէտ փրոֆ. Լարիսա Մնացականեան։ Ողջունելի աշխատանք մը կայ մեր առջեւ, որ մեզի կը յիշեցնէ առկայութիւնը գրական աշխոյժ պատմութեան մը, ուր գրականութիւնը չէր ընկալուեր որպէս անցեալին պատկանող երեւոյթ մը, ինչպէս այսօր կ՚ընկալենք ակամայ, այլ շնչող ու ընթացիկ արտայայտութիւնը հասարակական կեանքի, որու «կարօտը» շատ անգամ անտեսանելի կը դարձնէ ներկան։
«Գրական Ասուլիսներ.
Կ. Պոլիս, 1913, Ա-Զ»
Կազմեց, հրատարակութեան պատրաստեց եւ ծանօթագրեց՝
Արքմենիք Նիկողոսեան
Երեւան, 2013
«Անտարես»
255 էջ
