Enerjide ‘kaya gazı çağı’ başlıyor
CEREN SOLAK*
Kaya gazı en basit tanımı ile tortulu ve killi taşlar arasında sıkışıp kalmış doğalgaz vegünümüzde dünyanın enerji darboğazını aşmak için ülke yönetimlerinin yeni umudu oldu. Önceden yeraltından çıkarılması oldukça zor ve masraflı olan bu gazlara ulaşmak, gelişen teknoloji sayesinde artık mümkün. Uzmanlar kaya gazının enerji dünyasına etkisinin 1970’lerde nükleer teknolojinin enerji üretimi için kullanılması ile aynı seviyede olduğunu düşünüyor. Kaya gazının birfırsat olduğunu yıllar önce keşfeden ABD, ilk olmanın verdiği avantaj ile şu an kaya gazı teknolojisinde lider konumda. Kaya gazı üretimi daha şimdiden ABD ve Avrupa arasındaki doğalgaz fiyatlarında ciddi farklar oluşmasına sebep oldu. ABD’de doğalgaz Avrupa’daki doğalgazdan 5 kat daha ucuz.
Yeni teknolojisioldukça umut verici olsa dadenklemde hâlâ birçok bilinmeyen var. Kaya gazı oluşumlarının birçoğu oldukça büyük ve şu ana kadar sadece sınırlı bir miktarı, üretim açısından test edildi. Kuyularının çoğu geçtiğimiz birkaç yıl içinde kazıldı ve uzun dönemli üretim olup olmayacağı hâlâ tam olarak bilinmiyor.
Belirsizliğini koruyan en önemli konulardan biri de kuyu verimliliğini artıracak ve üretim masraflarını azaltacak olan teknolojilerin geliştirilmesi. ABD’nin geçen yıl yayımladığı ‘Yıllık Enerji Görünümü 2012’raporunda kaya gazı ile ilgili belirsizliklerin ülke içindeki doğalgaz üretimine oldukça düşündürücü etkileri olacağını ve 2035’te ABD’deki kaya gazı üretiminin 275 milyar metreküp ile 580 milyar metreküp arasında olabileceğini belirtti.
Nasıl üretiliyor?
Kaya gazı, kuyulardan ‘hidrolik kırılma’ adı verilen bir teknik ile çıkarılıyor. Su, kimyasallar ve kum karışımı bir akışkan kuyunun içine pompalanıyor, kayada yarıklar ve çatlaklar açarak sıkışıp kalan hidrokarbonların serbest kalmasını böylece doğalgazın kuyuya akması sağlanıyor. Hidrolik kırılma yatay sondaj ile birlikte uygulandığında gaz üreticilerinin kaya gazını ekonomik bir şekilde çıkarmasını sağlıyor. Bu teknikler olmadan doğalgazın kuyuya akması çok uzun sürüyor, dolayısıyla yüksek miktarlarda üretim mümkün olmuyor.
Belirsizlikler sebebiyle Avrupa’daki en büyük kaya gazı potansiyeline sahip olan Fransa’da hükümet geçici olarak bu gazın çıkarılmasını yasakladı. ABD’deki eyaletler de bu konuda ikiye bölünmüş durumda.
Türkiye’de ne kadar var?
Çin, Arjantin, ABD, Cezayir, Kanada ve Kuzey Avrupa dünyanın en zengin kaya gazı yataklarına sahip. Türkiye de kaya gazı rezervi açısından zengin ülkelerden. Fakat rezervlerin ve üretim potansiyelinin ne kadar olduğu kesin olarak bilinmiyor. Türkiye Petrol Jeologları Derneği (TPJD) üyesi Jeolog Ümit Işık, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Trakya bölgesinde kaya gazı rezervinin 13 trilyon metreküp olduğunu açıkladı. Bu rezervin üretilebilir miktarının ise ABD’deki kurtarım oranları dikkate alınarak yapılan hesaplamalar sonucunda 1.8 trilyon metreküp olduğunu belirtti. ABD’nin Enerji Enformasyon İdaresi’nin (EIA) yayımladığı rapora göre Türkiye’de 4,6 trilyon metreküpkaya gazı rezervi var. Bu miktar Türkiye’ye şu anki tüketimi ile 100 yıl yetecek kadar kaya gazı demek ama bu rezervin sadece 651 milyar metreküpü yani 14 yıl yetecek kadarı üretilebilir nitelik taşıyor.
Rusya rahatsız
Uluslararası Enerji Ajansı’nın (IEA) Baş Ekonomisti ve Küresel Enerji Ekonomileri Direktörü Fatih Birol, Türkiye'de ciddi oranda kaya gazı rezervi olduğunu, fakat 2020 yılına kadar çok ciddi bir üretim artışı beklemediğini belirtirken, kaya gazının çıkarılması, işletilmesi ve kullanımı ile ilgili tüm altyapı, teknoloji ve kanun ve mevzuat konularında çok ciddi eksiklikler olduğunu ve bu konulardakiçalışmaların son derece dikkatli bir biçimde bir an önce oluşturulması gerektiğinin altını çiziyor.
Kaya gazı dünyanın şu anki enerji dengelerini ciddi biçimde değiştireceği öngörülüyor. ABD’nin kaya gazı açılımıyla son birkaç yılda ürettiği doğalgaz, Rusya’nın 2012’de ihraç ettiği doğalgaz miktarını geçti. Kaya gazı sayesinde bin metreküplük doğalgaz fiyatını 100 doların altına çekmeyi başaran ABD, ilerleyen dönemde bu fiyatı daha da aşağılara çekecek gibi duruyor. Rusya bu konuda oldukça endişeli. ABD’nin kaya gazı satışına başlamasıyla doğalgaz birim fiyatlarının yarı yarıya düşmesi mümkün.2013 yılında Türkiye’nin bin metreküplük doğalgazı İran’dan 507 dolara, Rusya’dan 429 dolara, Azerbaycan’dan ise 349 dolara satın aldı.Bu rakamlar göz önüne alındığında Rusya’nın endişelenmekte ne kadar haklı olduğu anlaşılıyor.
Hidrolik kırılmanın tehlikeleri
· Hidrolik kırılma için oldukça yüksek miktarlarda su kullanılması gerekiyor. Yoğun miktarda su tüketimi o bölgedeki su kaynaklarını ve su ekosistemini olumsuz etkileyebilir.
· Hidrolik kırılma için kullanılan akışkan, içinde doğaya zarar verebilecek kimyasallar da mevcut ve kaçaklardan ya da açıklıklardan doğaya karışabilir.
· Hidrolik kırılma sonrasında ortaya çıkan atık su kimyasal içerdiği için doğaya atılmadan önce arıtılması gerekiyor. Hem kullanılan suyun miktarının fazla oluşu hem de içeriğindeki kimyasalların karmaşıklığı arıtılmasını ve bertaraf edilmesini zorlaştırıyor.
Depremi tetikler mi?
ABD Jeoloji İnceleme birimi hidrolik kırılma tekniğinin çok küçük ölçekli depremlere sebep olduğunu belirtti. Söz konusu sarsıntılar oldukça küçük oldukları için herhangi bir tehlike oluşturmuyorlar. Fakat kırılma işlemi sonrasında doğal gaz ile birlikte yüzeye çıkan kimyasallı atık su genellikle derin kuyulara enjekte edilerek bertaraf ediliyor. Yeraltına enjekte edilen bu atık su hissedilebilir büyüklükte sarsıntılara ve hasara sebep olabilecek nitelikte. Enjeksiyon kuyuları genellikle içme amaçlı kullanılmayan tuzlu su akiferlerine deşarj oluyor. İngiltere’de Weeton’daki bir bölgede hidrolik kırılma testleri sırasında Mayıs ayının sonunda meydana gelen küçük depremlerin sorumlusu olarak da kaya gazı gösteriliyor.
Türkiye’de ilk kuyuyu Diyarbakır’da Shell açacak
Türkiye'deki ilk kaya gazı kuyusu bu ay içerisinde Diyarbakır'ın Konacık Köyü’nde açılıyor. Shell Upstream Turkey ve Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) tarafından yürütülen projede mevcut plana göre 2013’ün ikinci yarısından 2014’ün ilk yarısına kadar olan süre içinde deneme kuyusu açma faaliyetleri yürütülecek. Diyarbakır ve Batman’ın kuzeyinde petrol ve gaz aramak için oluşturulan ve ‘Dadaş Projesi’ adı verilen arama çalışmaları Shell tarafından yönetilecek ve ilk etapta iki kuyu açılacak. Shell operatörlüğünde açılacak kuyuda 3 bin metreye inilecek, sonrasında ise sağ-sol yönünde yatay devam edecek çalışmalarda olumlu sonuçlar elde edilirse bölgede 20'nin üzerinde kuyu açılacak. Proje kapsamında arama çalışmaları için devlet tarafından verilen yaklaşık 1.500 km2’lik dört adet ruhsatlı alan var: Diyarbakır, Batman, Hazro ilçesi yakınlarında bir yer ve Diyarbakır ve Silvan arasındaki otoyol. Shell ve TPAO bu bölgelerde yerin 3 bin – 4,500 metre altında bulunan katmanlarda petrol ve doğal gaz arayacak.
Petrol ve kömürden temiz ama…
Kaya gazı temiz ya da yenilenebilir bir enerji kaynağı değil. Fosil yakıtlar kategorisine giriyor. İşlem sonucunda ortaya çıkan enerji kaynağı doğalgaz olduğu için yakma sonrası çevreye etkisi geleneksel doğalgazınki ile aynı. Yine de petrol ve kömüre kıyasla çok daha temiz bir kaynak. Fakat kaya gazı üretiminin çevre için endişe verici başka hususları da var. Henüz yeni bir teknoloji olduğu için çevreye etkisi tam olarak bilinmiyor.
*Çevre Mühendisi ve Enerji Yöneticisi
