Ծիսաթատերական արարողակարգերը Մեծ Պասի օրերին

ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ

[email protected]

Ահա Մեծ Պասի առաջին օրը, Կարնոյ հայերը կը հա­ւաքո­ւէին պա­րելու մա­խոխա­պու­րի պա­րը։ Այս ծի­սական պա­րին մաս­նակցու­թեան իրա­ւունք ու­նէին մի­միայն տղա­մար­դիկ՝ սուրբ օր էր, ուստի ո՛չ յա­րիր էր, ո՛չ էլ ար­ժան բան էր, որ կա­նայք պա­րէին։ Այս պա­րով կը հաս­տա­տուէր տղա­մարդկանց տնօ­րինու­թեան շրջա­նը, այ­լեւս նրանք էին՝ իրենց խստա­բարոյ եւ առա­քինի կե­ցուած­քով, ուղղու­թիւն տա­լիս կեան­քի ըն­թացքին։ Պա­րում էին հա­մայնքի բո­լոր տղա­մար­դիկ՝ մե­ծից մին­չեւ փոքր. խումբ-խումբ կը պա­րէին, իւ­րա­քան­չիւր խումբ եօթ պտոյտ կ՚ա­նէր, իր եր­գով ու պա­րով կը գո­վեր­գէր Մեծ Պասն ու մա­խոխը (մա­խոխը յա­տուկ պա­սային ճա­շատե­սակ էր, որ կը պատ­րաստէին կոր­կո­տով ու թթխմո­րով) եւ շրջա­նը կը փո­խան­ցէր յա­ջորդ խմբին։ Պա­րի ըն­թացքին ար­գե­լուած էր որե­ւէ երաժշտա­կան գոր­ծի­քի գոր­ծա­ծու­մը, ուստի կը պա­րէին խաղ ասե­լով.

«Բա­րով էկար, թթու մա­խոխ,

Ինչ լուր բե­րիր հայ­րե­նիքէս։

Մենծ պասն էկաւ, կայ­նաւ թա­տին (ոտ­քի ծայ­րին),

Աշ­կըս մնաց հա­լուայ կա­թին...»

Այդ օրը մէկ այլ պար էլ կը պա­րէին՝ «Ին­չո՞վ ծե­ծենք սոխն ու սխտոր» պա­րը։ Պար­պա­շին ու­շի ու­շով հե­տեւում էր պա­րի ըն­թացքին, իր օրի­նակով՝ խաղ ու պա­րով, ցոյց տա­լիս՝ ին­չով ու ինչպէս պի­տի ծե­ծեն սոխն ու սխտո­րը, խումբը հե­տեւում էր պա­րագլխի շար­ժումնե­րին եւ կրկնում պա­րեր­գը։

«Արէք ծե­ծենք սոխն ու սխտոր,

Կա­նաչ կըխ­տոր, ջուխտ մա­նանեխ,

Ին­չո՞վ ծե­ծենք սոխն ու սխտոր,

Կա­նաչ կըխ­տոր, ջուխտ մա­նանեխ,

Գլխով ծե­ծենք,

Գլխով ծե­ծենք սոխն ու սխտոր,

Կա­նաչ կըխ­տոր, ջուխտ մա­նանեխ...»

Այսպէս խա­ղը կը շա­րու­նա­կուէր, եւ պա­րող­նե­րը «սոխն ու սխտո­րը, կա­նաչ կըխ­տորն ու ջուխտ մա­նանե­խը» կը ծե­ծէին «ակըն­ջով», «աշ­կով», «քըն­թով», «բեր­նով», «ձեռ­քով», «տիր­սը­գով»՝ ար­մունկով, «ոռով»՝ յե­տոյ­քով, «ծըն­կով», «Ոտ­քով»։ Բիու­թա­նիայի «Լազ Հա­ւասը» եւ «Ճաթ Մա­նանայ» պա­րերը այս պա­րի տար­բե­րակ­նե­րից կը հա­մարո­ւին։

Այ­նուհե­տեւ հրա­պարա­կը կը զի­ջէին թա­տերա­կան խա­ղերին, որոնք, խորհրդան­շա­կան բնոյթ կը կրէին։ Վա­րան­դա­յի Խաչ-մաչ գիւ­ղում մի էշ էին թամ­քում, մի կին նստեց­նում այդ էշին, դէմ­քը մրով պա­տում, սե­ւաց­նում խեղճ կնո­ջը եւ զուռնա-դհո­լի նո­ւագ­նե­րի ներ­քոյ պտը­տեց­նում գիւ­ղով մէկ՝ տնից տուն՝ ըն­թացքում դրամ հա­ւաքե­լով։ Հա­ւաքո­ւած դրա­մը պահ կը դնէին, որ Զա­տիկի օրը մա­տաղ անէին։ Հա­մար­ւում էր, որ այս «սե­ւերես կի­նը ներ­կա­յաց­նում է Մեծ Պա­սը, եւ նրան պա­տուով շրջեց­նում են, որ­պէսզի Մեծ Պա­սը ան­փորձանք անցնի», չնա­յած այն աւե­լի շատ յի­շեց­նում է Ու­տիս տա­տին, որն էլ ներ­կա­յաց­նում էր կնոջ կեր­պա­րը, եւ ով սե­ւաւո­րուել է ու են­թա­կայ դիր­քում է յայտնո­ւել Պաս պա­պի՝ տղա­մար­դու կեր­պա­րի նկատ­մամբ, եւ այժմ դրամ է հա­ւաքում, որ­պէսզի Ակ­լա­տիզի օրե­րի աւար­տին նո­րից ծաղ­կի ու աւե­տի ու­տի­սի օրե­րը։

Այս ներկայացումը այլ կերպարանք ունէր բարձր Հայքի այլ գիւղերում։ Պա­տանի էին ընտրում, ում վե­րածում էին Ակ­լա­տիզ-Ախը­լոճի։ Գիւ­ղի պա­տանի տղա­ները նրան թարս քուրք կը հագցնէին եւ վրան կը կա­պէին կե­մէ գօ­տին։ Գօ­տուց կը կա­խէին քա­նի մը հատ զան­գակ։ Դէմ­քը կը հարստաց­նէին եր­կար պեխ-մո­րու­սով, գլխին կը հագցնէին բարձր ու բրդոտ փա­փախ՝ գլխարկ։ Ձեռ­քը մի դա­գանակ կը դնէին, երե­սը կը մրո­տէին, գօ­տուց մի չո­ւան՝ պա­րան, կը կա­պէին, այն կը տա­յին մէկ այլ պա­տանու ձեռ­քը, եւ սա չվա­նից բռնած տնէ տուն կտա­նէր, գիւ­ղով մէկ կը պտտեց­նէր Ախը­լոճին։ Նրանց կը հե­տեւէր քա­նի մը տղա­ներից բաղ­կա­ցած փոք­րիկ խումբ մը, սրանք ամէն տուն մտնե­լուց կ՚եր­գէին.

«Օխ­տը շա­բաթը էկաւ,

Փո­րիս փառ­գա­լը բուզմիշ էղաւ...»

Այդ պա­հին Ախը­լօճը «ու­շագնաց» կը լի­նէր՝ իբր թէ մե­ռաւ։ Կը հե­տեւէր հա­րահ­րո­ցը, սուգն ու վայ-վա­յը։ Այս ամե­նից յատ­կա­պէս ահ կ՚ապ­րէին երա­խանե­րը։ Բայց ահա տղա­ները սկսում էին շո­յել մա­հացա­ծի ձեռ­քե­րը, դէմ­քը՝ կոչ անե­լով նրան արթնա­նալ։ Մա­հացա­ծը շարժւում էր, երե­րուն-երե­րուն կանգնում ու ճօ­ճուե­լով շարժւում տնով մէկ։ Դիւ­րա­հաւատ­նե­րի սիրտն այ­լեւս չէր դի­մանում։ Նրան տնից դուրս էին հա­նում՝ հե­տեւից ջուր սրսկե­լով։ Իսկ Ախը­լօճն իր դա­գանա­կով փոր­ձում էր հա­րուա­ծել իրեն ջուր սրսկող­նե­րին։

Ան­շուշտ, սրա­նով չեն աւարտւում Մեծ Պա­սի օրե­րի ներ­կա­յացումնե­րը։ Ին­չե՜ր ասես, որ չէին պա­տահում հա­յոց գիւ­ղա­րանքնե­րում տօն օրերին։