Ծիծեռնակ՝ «գարնան հին գուշակ»
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐՊԵՏԵԱՆ
Գարնան աւետաբերն է ծիծեռը, երջանկութիւն, բարի բախտ երգողը։ Եթէ յանկարծ բախտ վիճակուի քեզ լսելու, թէ ինչպէս են նրանք ծլվլում երկնի կապոյտում, ուրեմն վստահ եղիր՝ նրանք սաղմոս են երգում, աղօթք ասում ու մեզ օրհնում։ Մարդու ընկերն ու պաշտպանն է ծիծեռնակը։
Աւանդութիւնը պատմում է, թէ մի անգամ հաւաքւում են ամէն տեսակ խայթող սողունները եւ մի մեծ օձաժողով են կազմակերպում։ Ժողովին օձերը խորհուրդ են անում, թէ ո՞ր կենդանու արիւնն է ամենից անուշը, որի՞ արիւնից առաւելապէս խմեն։ Երկար են քննարկում, բայց այդպէս էլ խնդիրը չեն պարզում։ Վերջը կանչում են մոծակին. «թող նա գնայ ու խայթի բոլոր էակներին, յետոյ գայ ու մեզ ասի, թէ որ մէկի արիւնն էր ամենից քաղցրը»։ Մոծակը բարեխղճօրէն է մօտենում գործին, վերջը որոշում է՝ մարդու արիւնն է ամենից անուշը։ Սրա միտքը իմանում է ծիծեռնակը։ Եւ ահա մոծակը վերադառնում է, որպէսզի օձաժողովին զեկոյցի իր յաջողութիւնների մասին, բայց հէնց նա լեզու է առնում, որ խօսի, ծիծեռնակը անսպասելի յարձակւում է մոծակի վրայ եւ սպանում նրան։
Ուստի մի զարմանար, որ հնում հայոց շատ ազգագաւառներում ծիծեռնակը սուրբ էր համարւում։ Նա սիրելի էր յատկապէս արցախցիների ու լոռեցիների համար։ Արցախում այր ու կին, տեսնելով ծիծեռնակների առաջին գալը, երեսներին խաչ կը հանէին։ Իսկ լոռեցիները կ՚երգէին.
«Ծիծեռնակ, ծիծեռնակ,
Քու հէրն ինչ, քու մէրն ինչ,
Բալկուլ հաւի աչքերն ինչ»։
Հօր ու մօր մասին կը հարցնէին, զի հաւատում էին թէ ծիծեռնակի ծնողները դարձի ճամբին ծովն են նետւում, որբացած ծիծեռնակին հարկ էր վշտակցել, մխիթարել։ Հարցնում էին նաեւ Բալկուլ հաւի կուրութեան մասին, որպէսզի նա չնեղանայ, իրենց անէծք չտայ եւ կուրացնի։
Ծիծեռնակներին սպաննելը, նրանց բունը քանդելը կամ որեւէ վնաս հասցնելը մեծ մեղք կը համարուէր։ Դեռեւս անցած դարու վերջին Արցախում մի մարդ կը գանգատուէր թէ ծիծեռնակը բունը օճախի գլխին է շինել ու յաճախ կեղտոտում է կերակուրները։ Մէկ ուրիշն էլ կը բողոքեր, որ տունը ուզում է քանդել, նորոգել, բայց այդ դէպքում ծիծեռնակի բունը նոյնպէս պիտի քանդուէր։ Երկուսն էլ սիրտ չէին առնում քանդելու։ Մինն ասում էր թէ հարեւանի տունը հրդեհ էր բռնկուել՝ այրելով տան բոլոր երախաներին, քանի որ տան երիտասարդներից մէկը անմտօրէն քանդել էր ծիծեռնակի բունը։
Շուշիում Սեյրանենց Սահակը, այս ամէնը դատարկ սնոտիապաշտութիւն համարելով, մի ծիծեռնակ է բռնում եւ լեզուն կտրում։ Հետաքրքրական է, որ այդու ետք նա հինգ որդի է ունեցել, հինգն էլ՝ համր։ Իսկ Լոռիում կը պատմէին թէ Իգահատցի Զաւրանց Էդիշերը երախայ ժամանակ Հոռոմելում մի ծիծեռնակի լեզու էր կտրել. նրա երեք աղջիկն ու մի տղան համր են ծնուել։ Նոյն բանն էր արել Շնողում մի երէցկին, եւ նրա երախան էլ համր էր ծնուել։
Աւանդութեան համաձայն ծիծեռնակը քաղցրախօս եւ ճարտար երախայ էր։ Նա խորթ մայր ունէր։ Այս խորթ մայրը բոլորովին չէր սիրում երախային։ Մի օր նա հիւանդ է ձեւանում։ Ոչ մի դեղ ու դարման չի ապաքինում նրան։ Խորթ մայրը պահանջում է, որպէսզի կտրեն երախայի ճկոյթը եւ տան իրեն, որպէսզի ուտի եւ ապաքինուի։ Երախայի հայրը կատարում է կնոջ կամքը։ Բայց երբ նա կտրում է ճկոյթը, երախան մեռնում է։ Իսկ երբ ճկոյթը տալիս է խորթ մօրը, որ ուտի, ճկոյթը յանկարծ ծիծեռնակի է վերածւում, թռչում երկինք ու երգում.
«Ծիծեռն եմ, հա, ծիծեռն եմ,
Հօրը մորթած ծիծեռն եմ,
Մօրը կերած ծիծեռն եմ,
Թռել, ծիծեռնակ եմ դարձել»։
Մի ուրիշ աւանդութիւն էլ կայ, որ ջրհեղեղի ժամանակներին է հասնում։ Նոյի տապանի մէջ ջուր է սկսում ներս լցուել։ Պարզւում է՝ մուկը, որ ապաստան էր գտել Նոյի տապանում, կրծել ու ծակել է տապանը։ Նոյը զայրանում է մկան վրայ, սա էլ փախչում, մի տեղ պահ է մտնում։ Նոյը պատուիրում է տապանի կենդանիներին մի հնար գտնել, փակել ծակը։ Օձը գալարուելով տարածւում է ծակի վրայ եւ ծածկում այն։ Ջրհեղեղն անցնելուն ետքը Նոյը օձին որպէս վարձատրութիւն խոստանում է տալ այն, ինչ նրա սիրտը կ՚ուզէ։ Օձն էլ հանում է իւր լեզուն թէ՝ ահա մարդու արիւնը կ՚ուզեմ։ Այդ միջոցին Նոյի ոտքին նստած ծիծեռնակը յարձակւում է օձի վրայ եւ կծում նրա լեզուն։ Օձն էլ յարձակւում է ծիծեռնակի վրայ եւ կծում նրա պոչը։ Այս է, որ մինչ օրս օձի լեզուն եւ ծիծեռնակի պոչը երկու մասի են բաժանուած։ Բայց սա դեռ վերջը չէ. երբ օձը խայթում է ծիծեռնակին, նրա խայթած տեղից երկու կաթիլ արիւն է հոսում՝ առաջինը Նոյի վրայ է ընկնում եւ տեղում ոջիլի վերածւում, միւսը գետնին է թափւում, լու դառնում, թռչում-գնում։
