Տօնական ցնծութիւն
ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
Քանի մը օր առաջ՝ Սեպտեմբերի 26-ին, հանդիսաւորապէս նշուեցաւ Թրքերէնի տօնը։ Հանրապետութեան նախագահը, վարչապետը հրապարակեցին պատգամներ, կայացան զանազան ձեռնարկներ։ Ինչո՞ւ սակայն Սեպտեմբերի 26-ը։ Որովհետեւ 1932-ին, այդ օր բացուած էր թրքերէնի առաջին համագումարը, Տոլմապախչէի պալատին մէջ (մասնակիցներու կարգին էին քանի մը հայ մտաւորականներ եւս՝ Յակոբ Մարթաեան, Ստեփան Կուրտիկեան, Գէորգ Սիմքեշեան)։
Երկիրը ազգայնացնելու ուղղութեամբ առնուած քայլ մըն էր ասիկա. լեզուական միասնութեան մը ստեղծումը այդ ձեռնարկին կարեւոր փուլերէն մէկն էր անկասկած։ Գերիշխող տարրին լեզուն, այս պարագային թրքերէնը, որպէս ազգային լեզու այլ ժողովուրդներուն պարտադրելը դիւրին պիտի չըլլար։ 1928-ին իրաւաբանութեան ուսանողները արդէն իսկ ձեռնարկած էին արշաւի մը՝ «Քաղաքացի՛, թրքերէն խօսէ» անունով, որ պիտի շարունակուէր 1930-ականներուն եւս՝ ունենալով կառավարութեան նեցուկը։ Այդ տարիներուն նիւթական տուգանք կը վճարէին անոնք, որոնք կը խօսէին ուրիշ լեզուներ, բացի թրքերէնէ։ Երկրի ազգայնացումի այս հանգրուանը կը յաջորդէր 1915-ի Հայոց ցեղասպանութեան, երբ իր պատմական հայրենիքին վրայ իսկ բնաջնջուեր էր ժողովուրդ մը, որու լեզուով՝ հայերէնով, այդ թուականէն սանկ 100 տարի մը առաջ դեռ կը տպագրուէր օսմանեան կառավարութեան պաշտօնաթերթը՝ «Թաքվիմ-ի վեքայի»ն («Լրոյ գիր մեծի տէրութեանն օսմանեան», 1832-ին)։ Որու լեզուն՝ հայերէնը, նորէն այդ թուականէն սանկ 15-20 տարի մը առաջ մինչեւ կը դասաւանդուէր երկրի բարձրագոյն վարժարանին՝ Մեքթեպի Միւլքիյէին մէջ եւս։
Թուրքիա որդեգրած է Օսմանեան կայսրութեան վերջին տարիներու իթթիհատական մօտեցումը եւ 1924-ի սահմանադրութեամբ թրքերէնը հռչակած է պաշտօնական լեզու։ Կան երկիրներ, ուր պետական լեզու մը գոյութիւն չունի պաշտօնապէս (ինչպէս Գերմանիան, Անգլիան կամ Միացեալ Նահանգները)։ Կան երկիրներ ալ ուր գոյութիւն ունին քանի մը պաշտօնական լեզուներ։ Իտալիոյ մէջ, զոր օրինակ, ալպաներէնը, քաթալաներէնը, խրվաթերէնը, ֆրանսերէնը, գերմաներէնն ու յունարէնը տեղական պաշտօնական լեզուներ են։ Հնդկաստանը ունի 35, Հարաւային Ափրիկէն՝ 11, Սպանիան՝ 5, Զուիցերիան ու Լիւքսեմպուրկը՝ 4, Պելճիքան, Իրաքը ու Պոսնիան՝ 3, Կիպրոսը, Իռլանտան, Քանատան, Ֆիլիփիններն ու Ֆինլանտիան 2 պաշտօնական լեզու։
Ի գործ դրուած ճնշումներու արդիւնքին, Թուրքիոյ լեզուները, զիրենք խօսող ժողովուրդներուն հետ, յայտնուած են անդունդի եզրին։ Այսօր բացի թրքերէնէ (%88.54), որպէս մայրենի լեզու կը խօսուի քրդերէն (%8.97), արաբերէն (%2.38), զազայերէն (%1.01), պալկանեան լեզուներ (%0.23), լազերէն (%0.17), չերքեզերէն (%0.10), հայերէն (%0.10), յունարէն (%0.03), լատինօ (%0.01), ղպտերէն (%0.11) եւլն.:
Սահմանադրութեան 42-րդ յօդուածը կը հրամայէ. «Բացի թրքերէնէ ո՛չ մէկ լեզու որպէս մայրենի լեզու կարելի է ուսուցանել թուրք քաղաքացիներուն, կրթական հաստատութիւններու մէջ։ Միջազգային պայմանագիրներուն որոշումները կը յարգուին»։ Այսինքն՝ մենք հայկական 16 վարժարաններուն մէջ եթէ այսօր գէշ-աղէկ մեր մայրենին կ՚ուսուցանենք եւ այս ձեւով գոնէ դոյզն դիմադրութիւն մը կրնանք ցուցաբերել կատարուած ճնշումներուն՝ ապա պարտական ենք ո՛չ թէ մեր բարեխնամ պետութեան հոգածութեան ու գուրգուրանքին, այլ միջազգային պայմանագիրներուն (այսինքն՝ Լոզանին)։ Այլապէս մեր վիճակն ալ պիտի նմանէր, օրինակ, քիւրտերուն, որոնք հակառակ թուային ստուար ներկայութեան մը, իրաւունք իսկ չունին իրենց մայրենին դասաւանդելու վարժարաններու մէջ։
Մարդկային իրաւանց պաշտպաններ կը նշեն, որ Թուրքիոյ ազգաբնակչութեան 20-25 առ հարիւր տոկոսը ունի այլ մայրենի լեզու մը եւ եթէ ատոնք գրաւոր լեզուի մը չվերածուին, չդառնան ուսուցանելի՝ ապա վաղ թէ ուշ պիտի անհետանան, ինչպէս ուպըխերէնը։
Ի գին այլ լեզուներու ոչնչացման ու ձուլման՝ թրքերէնը պետական լեզու դարձուցած մտայնութեան արձագանգները տակաւին լսելի են այսօր ալ, նոյնիսկ նախագահի ու վարչապետի յայտարարութիւններուն մէջ։ «Թրքերէնը մեր ազգի միութեան ու միասնութեան գրաւականն է», յայտարարեր է մէկը, իսկ միւսն ալ ըսեր է, որ «թրքերէնը ազգային մշակոյթի ու ազգային ինքնութեան գլխաւոր տարրն է»։ Ըսուածներն ու ըրուածները եթէ դնենք քով քովի՝ ապա կը տեսնենք, որ 30-ականներու մտայնութենէն շատ հեռու չէ երկրի ներկան։ Դժբախտաբար…
Հարցը ունի այլ հարթութիւն մը եւս։ «Մեր լեզուի պահպանութեան համար յոյժ կարեւոր է շարունակել մեզի յատուկ մտածումը, գիտական ուսումնասիրութիւններ կատարելը, մշակութային, արուեստի ու գրական ընտիր երկեր արտադրելը», յայտարարեր է անոնցմէ մէկը, իսկ միւսն ալ ըսեր է, որ լեզուի զարգացման ուղղութեամբ կարեւոր պարտականութիւն կը վիճակի մտաւորականներուն, արուեստագէտներուն ու ուսուցիչներուն։
Պարզ յիշեցումով մը եզրափակեմ։ Թրքերէնի լաւագոյն մասնագէտներէն մէկը՝ 69-ամեայ Նեճմիյէ Ալփայ, ահաբեկչական կազմակերպութեան անդամ ըլլալու մեղադրանքով ամիսէ մը ի վեր բանտի մէջ է։ Անուանի արձակագիր Ասլը Էրտողան, որու գիրքերը թարգմանուած են 17 լեզուներու, 41 օրէ ի վեր բանտի մէջ է՝ ահաբեկչական կազմակերպութեան անդամ ըլլալու մեղադրանքով։ Վերջին ամիսներու ընթացքին, շուրջ 30 հազար ուսուցիչ տարբեր ամբաստանութիւններով պաշտօնէ հեռացուած է, շուրջ 14 հազարն ալ կ՚ենթարկուի հետաքննութեան։ Իսկ բանտարկեալ լրագրողներուն թիւը հատած է 90-ի սահմանը։
Թրքերէնի տօնը շնորհաւոր թող ըլլայ, ուրեմն…
