Տօն Վարագայ Սուրբ Խաչի
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Վարագայ Ս. Խաչի տօնը, ի տարբերութիւն Խաչին նուիրուած միւս տօների, կը նշէ միայն Հայ Առաքելական Եկեղեցին, այն մեր Եկեղեցու ազգային տօներէն մինն է։
Երբ կը գտնուի Տիրոջ Խաչափայտը եւ կը հաստատուի դրա իսկութիւնը, Յակոբոս Տեառնեղբայրը խաչափայտի սուրբ մասունքը կը յանձնէ Կլաւդիոս կայսերն ու Պատրոնիկէ թագուհուն, ովքեր այն կը տեղափոխեն Հռոմ։
Ապա այն սերնդէ սերունդ փոխանցուելով կը հասնէ Հռիփսիմէ կոյսին, ով 300 հոգու հետ միասին կը կրօնաւորէր Հռոմի Սուրբ Պօղոս վանքի կուսանոցում, որի մայրապետն էր Սուրբ Գայանէն։
Այդ ժամանակներում կը թագաւոր էր Դիոկղետիանոս կայսրը։ Օր մը կայսրը կամեցաւ կնութեան առնել Հռիփսիմէին։ Սակայն Հռիփսիմէն մերժեց կայսերը եւ վանական քոյրերի ու քահանաների հետ միասին ծածուկ հեռացաւ երկրէն։
Նախ նրանք հասան Եգիպտոս, ապա՝ Երուսաղէմ, ուր այցելեցին Քրիստոսի տնօրինական վայրերը։ Երբ նրանք կ՚աղօթէին Աստուածամօր գերեզմանի վրայ, հրաման ստացան գնալ Թադէոս առաքեալի վիճակը։ Այդպէս նրանք հասան Եդեսիա. ոմանք մնացին այդտեղ (նրանք յետագայում սպաննուեցին Դիոկղետիանոս կայսեր հրամանով), միւսները իրենց ուղին շարունակեցին դէպի Հայաստան։
Հռիփսիմեանց կոյսերը Գայանէ մայրապետի առաջնորդութեամբ կը հասնեն Հայաստան եւ ամենուր հրաշքներ կը գործէին սուրբ մասունքի զօրութեամբ՝ դեւերին կը հալածէին, ախտաջրերը կը մաքրէին, հիւանդներին կ՚ապաքինէին։
Նախ նրանք հանգրուանեցին Հոգեաց վանքում, ուր կը պահուէր սուրբ Կոյսի պատկերը։ Ապա ուղեւորուեցին Վարագայ լեռ, որ Վանայ լճի հարաւարեւելեան կողմում կը գտնուի։
Վարագայ լերան Գալիլիա կոչուող գագաթին, քարայրներից մէկում նրանք Տիրոջ նախախնամութեամբ ամփոփեցին Խաչափայտի մասունքը, այն որպէս մեծ պարգեւ թողնելով Արարատեան աշխարհին։ Ոմանք մնացին Վարագայ լերան վրայ՝ սպասաւորելու սուրբ Նշանը։ Միւսները, այդ թւում եւ Հռիփսիմէ կոյսն ու Գայանէ մայրապետը, իրենց ուղին շարունակեցին դէպի արեւելք եւ հասան Էջմիածին։
Այդ միջոցին Գրիգոր Լուսաւորիչը կելնի Վիրապէն եւ կ՚այցելէ Վարագայ լերան ճգնաւորներուն։ Վերջիններս այս այցից ոգեւորուած կառուցել կու տան եկեղեցի մը, որը յետագայում խստաշունչ եղանակի պատճառով անբնակ կը մնայ։
Սուրբ մասունքը Վարագայ լերան վրայ կը պահուի մինչեւ 7-րդ դարը։ Վարդ պատրիկ Ռշտունու օրօք՝ 653թ.-ին, Թոդիկ ճգնաւորը իւր Հովել աշակերտի հետ ուխտի կը գնան Վարագայ լեռ։ Երկար ժամանակ նրանք անընդմէջ կը ճգնէին եւ կ՚աղօթէին՝ փափաք ունենալով գտնել սուրբ մասունքը։
Աստուած կը կատարէ նրանց իղձը։ Գիշերը լերան գագաթին լոյս կը ծագէ, որը մեծանալով կը լուսաւորէ ողջ լեռը, ապա 12 լուսէ սիւներ վեր կը խոյանան երկինք եւ 12 օր շարունակ կը լուսաւորեն շուրջբոլորը։
Կ՚ըսեն թէ սուրբ մասունքը իր մասնատուփով կ՚ելնի վէմէն եւ լոյսերի մէջ վեր բարձրանալով կը մտնի եկեղեցի եւ կը վերաբերուի սուրբ Սեղանին՝ լոյս ճառագայթելով վեցերորդ ժամէն մինչ 9-ը։ Եւ այդ լոյսէն ձայն կը հասնի. «Քրիստոս հաճեց բնակուել սուրբ Նշանի մէջ՝ Հայոց աշխարհի պահպանութեան եւ փրկութեան համար»։
Յետագայում Ներսէս Գ. Տայեցի Շինող կաթողիկոսի պատուիրանով 12 եկեղեցի կը կառուցուի լուսեղէն սիւների տեղը, իսկ այն եկեղեցին, ուր հանգրուանեց սուրբ Նշանը. կ՚ընդարձակեն եւ տեղում վանք կը հիմնեն։ Տայեցի հայրապետը կարգ կը սահմանի՝ ամէն տարի այդ օրը տօնել Վարագայ սուրբ խաչի տօնը։ Նա նաեւ կը գրէ Նշանաւ ամենայաղթ շարականը, որ կ՚երգուի տօնին։
Վարագայ Սուրբ Խաչի տօնը նշւում է Խաչվերացից երկու շաբաթ անց՝ Սեպտեմբերի 25-ից Հոկտեմբերի 1-ն ընկած կիրակի օրը։ Այս տարի տօնը կը նշուի Սեպտեմբերի 30-ին։ Իսկ մինչ այդ Սեպտեմբերի 23-ին Վարագայ սուրբ խաչի Բարեկենդանն է, որով կը սկսի պահքը։
Խաչափայտի սուրբ մասունքը Վարագայ վանքում կը մնայ մինչ 1021 թիւը, երբ Սենեքերիմ Արծրունին այն կը տեղափոխէ Սեբաստիա։ Սենեքերիմի վախճանէն ետքը այն նորէն կը բերուի Վարագայ վանք, ուր 1651 թուին կը գերեվարուի եւ կը տարուի Խոշաբ։
1655 թուին հայերը մասունքը կ՚ազատեն գերութիւնէ եւ կը զետեղեն Վանի Ս. Տիրամօր եկեղեցում, որն այդուետք կ՚անուանափոխուի Ս. Նշանի։ Այստեղ սուրբ մասունքը կը մնար մինչ 1915 թուականը։
