Տօն Խաչի գիւտի
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Խաչի գիւտի տօնը Ս. Խաչին նուիրուած չորս տօներէն մինն է։ Ըստ աւանդութեան՝ Քրիստոսի խաչելութիւնից յետոյ նրա խաչափայտը մոռացութեան կը մատնուի՝ անխնամ մնալով գետնին՝ երկու աւազակների խաչափայտերի հետ միասին։
Կանցնեն տարիներ եւ գարնանային մի օր, երբ մանուկները կը խաղային խաչափայտի գտնուելու վայրում, կաղ տղայի մը ոտքը կը դպչի Քրիստոսի խաչին։ Կաղ տղան անմիջապէս կ՚ապաքինուի, եւ լուրը արագօրէն կը տարածուի, եւ կոյրերը, բորոտները, կաղերը կը բժշկուին խաչափայտի զօրութեամբ։
Սա իմանալով՝ Յակոբոս Տեառնեղբայրը ի պահ կը վերցնէ խաչափայտը։ Բայց հրեաները նախանձով լցուելով՝ Յակոբոսից կը խլեն խաչափայտը՝ այն դնելով Երուսաղէմի տաճարի Գեղեցիկ կոչուող դրան մօտ։
Գեղեցիկ դրան մօտ մի անդամալոյծ կը նստէր, ողորմութիւն կը մուրար։ Ահա նա էլ խաչի զօրութեամբ կ՚ապաքինուի։ Ապա բորոտ մը կը բժշկուի… Սա տեսնելով՝ հրեաները Խաչը կը տանեն եւ Քրիստոսի գերեզմանի մէջ կը տեղադրեն, ապա վէմով կը փակեն մուտքը։
Բայց ահա վէմի ճեղքերէն կենարար լոյս կը ճառագի՝ բժշկելով հիւանդներին։ Հրեաները գերեզմանի մուտքի մօտ Ափրոդիտէ դիցուհու արձանը կը կանգնեցնեն, որպէսզի մարդիկ մտածեն, թէ նա է իրենց բժշկողը։
Այդ միջոցին Կղաւդիոս կայսեր կինը՝ Պատրոնիկէն, քրիստոնէութիւն կ՚ընդունի եւ կու գայ Երուսաղէմ՝ երկրպագելու տէրունական վայրերը։ Յակոբոս Տեառնեղբօր հետ նա կ՚այցելի Քրիստոսի գերեզմանը, ուր կը գտնի Ս. Խաչը երկու աւազակների խաչափայտերի հետ միասին։
Երբ նրանք մուտք կը գործեն գերեզման, Պատրոնիկէի դուստրը յանկարծամահ կ՚ըլլայ։ Նրա մարմինը կը դնեն խաչափայտերի վրայ, եւ Քրիստոսի խաչափայտին դիպչելուց՝ Պատրոնիկէի դուստրը յարութիւն կ՚առնի։ Այդպէս նրանք երեք խաչափայտերի մէջէն կ՚առանձնացնեն Քրիստոսի Խաչը եւ այն կը յանձնեն Յակոբոս Տեառնեղբօրը, ով ամէն տարի Ծաղկազարդի տօնէն սկսեալ մինչ Սեպտեմբերի14-ը այն դուրս կը բերէր եւ վեր բարձրացնելով կը գովաբաներ. «Խաչի քո Քրիստոս երկրպագանեմք…» ։
Յակոբոս Տեառնեղբայրը նաեւ խաչափայտէն մասունք կու տայ Պատրոնիկէին, ով այն իր հետ կը տանի Հռոմ։ Այս սուրբ մասունքը սերնդէ սերունդ փոխանցուելով՝ կը հասնի Հռիփսիմէ կոյսին, ով այն յետագայում իր հետ կը բերէ Հայաստան եւ կ՚ամփոփէ այն Վարագայ լերան գագաթին՝ որպէս մեծ պարգեւ թողնելով այն Հայաստանին։ Այս պատմութեանը պէտք է որ ծանօթ ըլլանք Վարագայ սուրբ Խաչի տօնէն։
Դառնանք, սակայն, Յակոբոս Տեառնեղբօրը։ Երբ Կլաւդիոս կայսրը կը վախճանուի եւ իշխանութիւնը կ՚անցնի Ներոնի ձեռքը, հրեաները սպաննել կու տան Յակոբոսին եւ խաչափայտը կը տանեն Գողգոթայի վրայ ամփոփելու՝ այնտեղ խոր փոս կը փորեն եւ երեք խաչափայտերը կը թաղեն այնտեղ։ Ապա այդ վայրը մեծ աղբանոցի կը վերածեն։
Կ՚անցնեն շուրջ երեք հարիւր տարիներ, մինչ խաչափայտը նորէն կը գտնուի։ Հռոմի կայսր կը կարգուի Կոստանդիանոս բարեպաշտը, ում մայրը՝ Հեղինէ թագուհին տեսիլք կ՚ունենայ՝ գնալ Երուսաղէմ եւ գտնել Քրիստոսի խաչը։
Գալով Երուսաղէմ՝ նա Հուդ անունով հրեայի մը միջոցով կը գտնէ խաչափայտերը եւ Պիղատոսի ձեռքով գրուած եռալեզու տախտակը։ Այս անգամ նոյնպէս մահացածի մարմինը հերթով կը դնեն խաչափայտերի վրայ եւ երբ դրանցմէ մէկին դիպչելով՝ յարութիւն կ՚առնէ, կը հասկնան, որ այդ է Քրիստոսի Խաչը։ Խաչի միջոցով կը բժշկուի նաեւ մահամերձ մի կին։
Այս ամէնը տեսնելով՝ շատերը քրիստոնէութիւն կ՚ընդունին, այդ թուին եւ հրեայ Հուդան, ով այսուհետ կը կոչուի Կիւրեղ, եպիսկոպոս կ՚ըլլայ, ապա կը մարտիրոսանայ։
