Diyarbakır’ın kiliseleri de kamulaştırıldı
Diyarbakır’da çatışmalar ve sokağa çıkma yasakları devam ederken, Bakanlar Kurulu Sur ilçesi için acele kamulaştırma kararı aldı. Kamulaştırma kararı alınan yerler arasında Ortadoğu’nun en büyük Ermeni kilisesi olan Surp Giragos Kilisesi de var. Uzun yıllar kaderine terk edilen kilise, uzun uğraşların ardından restore edilerek ibadete açılmıştı. Aynı kararla Süryani, Keldani ve Protestan Kiliseleri de kamulaştırıldı.
Resmi Gazete’nin 25 Mart’ta yayınlanan sayısında yer alan Bakanlar Kurulu kararına göre, Sur ilçesinde yer alan 6 bin 300 parsel yer hakkında ‘acele kamulaştırma’ kararı alındı. Karara göre, Abdaldede, Alipaşa, Cemal Yılmaz, Camikebir, Cevatpaşa, Dabanoğlu, Hasırlı, İnönü, İskenderpaşa, Lalebey, Malikahmet, Özdemir, Süleymangazi, Savaş, Şemhane, Ziyagökalp ve Yenişehir ilçesinin iki mahallesindeki pek çok yerle ilgili kamulaştırma kararı alındı.
Kamulaştırma kararının alındığı yerler arasında Ortadoğu’nun büyük Ermeni Kilisesi olan Surp Giragos Ermeni Kilisesi, Surp Sarkis Keldani Kilisesi, Ermeni Katolik Kilisesi, Süryani Meryem Ana Kilisesi ve Protestan Kilisesi de bulunuyor.
Hukuki süreç başlatılmalı
Agos’a konuşan, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültürel Miras Daire Başkanı Nevin Soylukaya, Sur içinde bulunan bütün kiliselere ve yine vakıflara ait olan mülklere kamulaştırma kararı verildiğini söyledi. Soylukaya, büyükşehir belediyesine ait bazı mülklere de kamulaştırma kararı alındığını ve hukuki süreci başlatacaklarını söyledi. Soylukaya, mülk sahiplerinin de hukuki süreci başlatmaları gerektiğini söyledi.
Sur ilçesinde, 124 anıtsal, 410 adet tescilli sivil mimarinin bulunuyor. Diyarbakır Sur’ları ve Hevsel Bahçeleri 2015 yılında Dünya Kültür Mirası listesine kabul edilmişti. Sur ilçesi de Diyarbakır Surları için tampon bölge olarak kabul ediliyor.
İbadete açık başka kilise yok
Sur ilçesi Müslüman olmayanların ibadethanelerinin bulunduğu tek merkez. Surp Giragos Ermeni Kilisesi, Süryani Kilisesi, Keldani Kilisesi ve Protestan Kilisesi de Sur ilçesinde bulunuyor ve ibadete kapanmış durumda. Diyarbakır’da Müslüman olmayanların gidebileceği başka kilise yok.
Keldani Kilisesi’nin mülkiyeti Mor Petyun Keldani Katolik Kilisesi Vakfı’na, Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi’nin mülkiyeti Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi Vakfı’na ait. Diyarbakır’da mülkiyeti devletin çeşitli kurumlarında olan altı kilise daha var.
Restorasyonu için milyonlar harcandı
Surp Giragos Ermeni Kilisesi, cemaatsiz kalmasının ardından yıllarca kaderine terk edilmişti. Vakıf yönetimleriyle ilgili yapılan yasal değişikliğin ardından İstanbul’da yaşayan Diyarbakırlılar, vakıf yönetimini yeniden oluşturmuş ve restorasyon için çalışmalara başlanmıştı. Amerika Birleşik Devletleri başta olmak üzere pek çok ülkede başlayan yardım kampanyalarıyla kilise restore edilmişti. Kilise restorasyonu için yaklaşık 2 Milyon TL harcanmıştı. Kilisenin restorasyonu, pek çok prestijli restorasyon ödülüne layık görülmüştü.
Ortadoğu’nun en büyük Ermeni kilisesi
Kilisenin adına ilk kez 1610-1615 tarihleri arasında Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesinde rastlanmıştır. Ermeni mimari tarihinin önemli eserlerinden biri olan Surp Giragos Kilisesi, Ortadoğu’daki en büyük Ermeni kilisesidir. 1722 yılında restore edilmiş, daha sonra 1729 yılında Ermeni mimarlar Şahin, Saruhan ve Yeram daha büyük boyutlarda tekrar inşa edilmiştir.
ZAKARYA MİLDANOĞLU
Diyarbakır, tarihte Ermenilerin en önemli kentlerinden biri olmuştur. 1952’de New York’ta yayımlanan ‘Amidai Artsakanknerı’ (Amida’nın Yankıları) adlı kitapta, kentin adları şöyle sıralanır: Amida, Amed, O’mid, Emit, Amide, Amedu, Kara Amid, Dikranagerd, Diyarbekir.
‘Diyarbakır ve Ermeniler’ ise milattan önce doğan ve 1980’lerde sönmeye başlayan bir tarih. Diyarbakır Ermenilerinin eğitim hayatları, meslekleri, ekonomileri, dini yaşamları, edebiyatları, basın-yayın hayatları, gelenek ve görenekleri, kültürel kurumları, siyasal yaşamları, devletle olan ilişkileri, yerel yönetimlerdeki rolleri gibi onlarca konu araştırılıyor, araştırmacısını bekliyor.
Diyarbakır ve Ermeniler, 1915 tarihinden itibaren birbirinden adım adım kopmaya başlar. Dikranagerdli, kendi acılarını unuturcasına, Der Zor yolculuğuna çıkarılan ve ayakta kalabilen Muşluları, Bitlislileri, Harputluları ağırlar ve hep birlikte Der-Zor çöllerine yürürler. Genç bebeler, kızlar, yöre ahalisi tarafından alıkonulur. Bir kısmı Müslümanlığa geçer. Hayatta kalanların bazıları da geri döner. Yeniden bir yaşam inşa etmeye çalışırlar, ancak ilerleyen yıllarda iş güç, barınma ve can güvenliği sorunları hat safhaya ulaşır. Üçer beşer, önce İstanbul’a, ardından da dünyanın dört bir yanına dağılırlar. Vatan toprağı unutulur mu? Unutmazlar.
Osmanlı döneminde yağmacıların gözü kilise, manastır ve mezarlıklarda olmuştur. Tarihin sayfalarını çevirdiğimizde, Diyarbakır yöresinde kimi aşiretlerin Ermeni kilise ve manastırlarını birer geçim kaynağı olarak gördüklerini, ardı ardına tüm maddi ve manevi varlıklarını yağmaladıklarını görüyoruz. Cumhuriyetin kuruluşu ile birlikte ise bu yapılar okul, PTT binası, Çocuk Esirgeme Kurumu, devlet bankası, orduevi inşaatları için hazır kaynak olarak görülmüş, top atışıyla, dinamitle yıkılarak taşları kullanılmış, Ermeni taş ustacılığının izleri bu şekilde silinmek istenmiştir.
Diyarbakır merkezinde yer alan Surp Giragos Kilisesi ihtişamlı çan kulesiyle, büyüklüğü ile Diyarbakır’ın simgelerinden biridir. Kilisenin çan kulesi 1913 yılında yıldırım düşmesi sonucu yıkılır. Aynı yıl Ermeni ileri gelenleri kendi aralarında altın toplayarak yeni bir çan kulesi inşa ettirirler. 1915’in kara günlerinde yakınındaki minareden yüksek olduğu gerekçesiyle bu çan kulesi top atışıyla yıkılır.
Kilisenin adına ilk kez 1610-1615 tarihleri arasında Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesinde rastlanmıştır. Ermeni mimari tarihinin önemli eserlerinden biri olan Surp Giragos Kilisesi Ortadoğu’daki en büyük Ermeni kilisesidir. 1722 yılında restore edilmiş, daha sonra 1729 yılında Ermeni mimarlar Şahin, Saruhan ve Yeram tarafından daha da büyütülerek tekrar inşa edilmiştir.
10 Haziran 1881 yılındaki büyük yangında tamamen harap olmuşsa da 1883 yılında tekrar yapılmıştır.
1915 yılından zarar gören kilise, 1. Dünya Savaşı sırasında Alman subaylar tarafından karargah olarak kullanılmıştır. Daha sonra ise Sümerbank’ın pamuk deposu olarak işlev gördü. 1960 yılından itibaren tekrar ibadete açılan 3 bin metrekarelik alan üzerindeki Surp Giragos Ermeni Kilisesi, özellikle 1980 yılından Ermenilerin batı illeri ve Avrupa ülkelerine çeşitli nedenlerle göç etmesi sonucu terk edildi. Cemaati olmadığı için ayin yapılmayan ve zaman zaman hırsızlık olaylarının görüldüğü kilisenin, bakımsızlık nedeniyle bazı yerleri çöktü ve kullanılamaz hale geldi. Surp Giragos Kilisesi Vakfı yönetiminin çabaları ve Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi desteğiyle 2011 yılı sonu itibariyle kilisenin restorasyonunu bitirilip ibadete açıldı.
