Տինքի աւանդը եւ ժամանակակից Թուրքիան

Մեր աշխատակից Սեւան Տէյիրմենճեան, Հրանդ Տինքի սպանութեան 13-րդ տարելիցին առթիւ տեղւոյն Պոլսահայ մշակութային միութեան կողմէ հրաւիրուած էր Մոնթրէալ, ուր սարքեց բանախօսութիւն մը՝ յիշեալ միութեան «Խաչատուրեան» սրահին մէջ։ 
Ստորեւ կը ներկայացնենք բանախօսութենէն հատուած մը։ 

ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ

[email protected]

Հրանդ Տինք իրա­­կանու­­­­­թեան մէջ առան­­­­­ձին չէ։ Մեծ Եղեռ­­­­­նէն ետք Թուրքիոյ ազ­­­­­գայնա­­­­­ցու­­­­­մը, թրքա­­­­­ցո՛ւմը, եթէ կա­­­­­րելի է գոր­­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ծել այս եզ­­­­­րը՝ բնու­­­­­թագրե­­­­­լու հա­­­­­մար կայրսու­­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նէն ժա­­­­­ռան­­­­­գո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած բազ­­­­­մազգ կա­­­­­ռոյ­­­­­ցը միակ ազ­­­­­գի մը են­­­­­թարկե­­­­­լու կա­­­­­ռավա­­­­­րու­­­­­թեան որ­­­­­դեգրած քա­­­­­ղաքա­­­­­կանու­­­­­թիւնը, իր աւե­­­­­րը գոր­­­­­ծած էր ժո­­­­­ղովուրդնե­­­­­րու, հան­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին բո­­­­­լոր խա­­­­­ւերուն վրայ։ Ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան են­­­­­թարկո­­­­­ւած հայ ժո­­­­­ղովուրդը, որ այլ փոք­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մաս­­­­­նութիւննե­­­­­րու հետ են­­­­­թարկո­­­­­ւած էր նաեւ Ու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւորու­­­­­թեան տուրքի աւե­­­­­րին, վա­­­­­խի ու սար­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­փի մթնո­­­­­լոր­­­­­տէն ստա­­­­­ցած էր իր բա­­­­­ժինը. նախ՝ քար լռու­­­­­թիւն եւ ապա ան­­­­­սահման ան­­­­­տարբե­­­­­րու­­­­­թիւն, որ հա­­­­­սած էր մին­­­­­չեւ դա­­­­­րեր շա­­­­­րու­­­­­նակ իր հայ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նիքը եղած այս եր­­­­­կի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը ու­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նալը։ Ար­­­­­դէն այս չէ՞ր ազ­­­­­գայնա­­­­­կան պե­­­­­տու­­­­­թեան նպա­­­­­տակը. եր­­­­­կի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը վե­­­­­րածել վայ­­­­­րի մը, որ հայ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նիքն է միայն յետ­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մուտ տար­­­­­րին։

Կար սա­­­­­կայն ջիղ մը մեր ժո­­­­­ղովուրդի մարմնին վրայ, որ ան­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րելի էր լռու­­­­­թեան կամ ան­­­­­տարբե­­­­­րու­­­­­թեան դա­­­­­տապար­­­­­տել։ «Նոր օր» թեր­­­­­թի տղա­­­­­քը, որոնցմէ մէկն էր Զա­­­­­ւէն Պի­­­­­պեռեան հե­­­­­տեւեալը պի­­­­­տի գրէր, կար­­­­­ծէք պի­­­­­տի աղա­­­­­ղակէր առի­­­­­թով մը.

«Եթէ պէտք է հին հա­­­­­շիւ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը՝ մենք ալ կրնանք բա­­­­­նալ։ Եթէ պէտք է համ­­­­­րել ան­­­­­ցեալի իւ­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քան­­­­­չիւր դիակը՝ մենք ալ կրնանք համ­­­­­րել, որով­­­­­հե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տեւ աշ­­­­­խարհի բո­­­­­լոր ժո­­­­­ղովուրդնե­­­­­րուն պէս, ու քիչ մըն ալ աւե­­­­­լի, համ­­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւելիք դիակ­­­­­ներ ու­­­­­նինք։ Եւ հա­­­­­ւանա­­­­­բար նո­­­­­ւազ բա­­­­­ներ չենք ու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նար ըսե­­­­­լիք «Թաս­­­­­վիր»ի ու թաս­­­­­վիրճի­­­­­ներուն, որոնց նման­­­­­ներն են պա­­­­­տաս­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նատուն այն մի­­­­­լիոնա­­­­­ւոր դիակ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն որոնք կը նե­­­­­խին աս­­­­­դին, ան­­­­­դին։ … Այ­­­­­լեւս կա­­­­­րող չենք հան­­­­­դուրժե­­­­­լու այսքան նա­­­­­խատին­­­­­քի՝ անար­­­­­ժան արա­­­­­րած­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու կող­­­­­մէ։ Ինչպէս ամէն ժո­­­­­ղովուրդ, մենք ալ գի­­­­­տենք մեր պա­­­­­տիւով ապ­­­­­րիլ, եւ իրա­­­­­ւունք ու­­­­­նինք մեր պա­­­­­տիւո­­­­­վը ապ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու։ Ամէն ինչ չափ մը ու­­­­­նի»։

Ճնշո­­­­­ւեցաւ այս ջի­­­­­ղը, քաղցկե­­­­­ղացաւ ժա­­­­­մանա­­­­­կով, սա­­­­­կայն մա­­­­­քուր երակ մը միշտ ալ մնաց, ուր ու­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցու­­­­­մը, ան­­­­­տարբե­­­­­րու­­­­­թիւնը բոյն չդրաւ եր­­­­­բեք։ 1996-ին Հրանդ Տինք եւ իր ըն­­­­­կերնե­­­­­րուն կող­­­­­մէ հիմ­­­­­նադրուած «Ակօս»ը Պի­­­­­պեռեանին նման «ա՛լ կը բա­­­­­ւէ» աղա­­­­­ղակե­­­­­լու, «մենք տա­­­­­կաւին հոս ենք» ըսե­­­­­լու մէկ ձեւն էր ան­­­­­կասկած։ «Ակօս» այս իմաս­­­­­տով ինչքան որ թրքա­­­­­խօս հայ հա­­­­­սարա­­­­­կու­­­­­թեան, նոյնքան ալ Թուրքիոյ բազ­­­­­մազգ հա­­­­­սարա­­­­­կու­­­­­թեան ուղղո­­­­­ւած էր, լսե­­­­­լի դարձնե­­­­­լու հայ հան­­­­­րութեան պա­­­­­հանջքնե­­­­­րը, բա­­­­­ցատ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու ինքզինք, ծա­­­­­նօթաց­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու։

Հրանդ Տինք իր սպա­­­­­նու­­­­­թեան 13-րդ տա­­­­­րելի­­­­­ցին, ա՛յսօր, եթէ կ՚ոգե­­­­­կոչո­­­­­ւի աշ­­­­­խարհի չորս ծա­­­­­գերուն՝ Պո­­­­­լիսէն մին­­­­­չեւ հոս, Մոնթրէալ, Փա­­­­­րիզէն մին­­­­­չեւ հե­­­­­ռաւոր Աւստրա­­­­­լիա, Թուրքիոյ զա­­­­­նազան քա­­­­­ղաք­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն մէջ, եթէ ո՛չ միայն հա­­­­­յեր, այլ նաեւ, թե­­­­­րեւս աւե­­­­­լի՛, թուրքեր, քիւրտեր, այլ ժո­­­­­ղովուրդներ, որոնք Թուրքիան կը կազ­­­­­մեն, «Ար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու­­­­­թեան հա­­­­­մար, Հրան­­­­­դի հա­­­­­մար», «Բո­­­­­լորս հայ ենք, բո­­­­­լորս Հրանդ ենք» վան­­­­­կարկումնե­­­­­րով եթէ կը քա­­­­­լեն Պոլ­­­­­սոյ մայ­­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն վրայ՝ ու­­­­­րեմն հա­­­­­մար­­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կօրէն կրնանք ըսել, թէ «Ակօս» եւ Հրանդ Տինք յա­­­­­ջողե­­­­­ցան։ Յա­­­­­ջողե­­­­­ցան, որով­­­­­հե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տեւ եր­­­­­կխօ­­­­­սելու ճամ­­­­­բան ընտրե­­­­­ցին, բա­­­­­խու­­­­­մի փո­­­­­խարէն։

Ար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու­­­­­թեան պա­­­­­հանջքը, այո՛, կայ ան­­­­­շուշտ, սա­­­­­կայն 13 եր­­­­­կար տա­­­­­րինե­­­­­րէ ի վեր չհաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տուած ար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու­­­­­թիւնը եթէ երա­­­­­նելի օր մը հաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տուի իսկ՝ Հրան­­­­­դին տար­­­­­բեր ու­­­­­ժե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու կող­­­­­մէ ծրագ­­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած կեր­­­­­պով, ստեղ­­­­­ծո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած դա­­­­­շին­­­­­քի մը կող­­­­­մէ կա­­­­­տարո­­­­­ւած անարգ սպա­­­­­նու­­­­­թիւնը որ­­­­­պէս կսկծա­­­­­լի ցաւ մը պի­­­­­տի շա­­­­­րու­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կէ կոտ­­­­­տալ բո­­­­­լորիս սրտե­­­­­րուն մէջ ու հո­­­­­գինե­­­­­րուն վրայ, իր կեան­­­­­քի օրի­­­­­նակը, իր կեր­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը բազ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­թիւ սե­­­­­րունդներ պի­­­­­տի շա­­­­­րու­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կէ դաս­­­­­տիարա­­­­­կել ու ներշնչել։ Ցա­­­­­ւը պի­­­­­տի կոտ­­­­­տայ եւ իր կեր­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը ներշնչան­­­­­քի աղ­­­­­բիւր մը պի­­­­­տի շա­­­­­րու­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կէ ըլ­­­­­լալ այնքան ժա­­­­­մանակ, քա­­­­­նի դեռ բազ­­­­­մազգ կայսրու­­­­­թեան մը բե­­­­­ռը թօ­­­­­թափել չկրցած Թուրքիա չէ դար­­­­­ձած եր­­­­­կիր մը, ուր կը յար­­­­­գո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւին այլ ժո­­­­­ղովուրդնե­­­­­րու իրա­­­­­ւունքնե­­­­­րը, մշա­­­­­կոյ­­­­­թը, կեն­­­­­ցա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ղը, լե­­­­­զուն, պատ­­­­­մութիւ­­­­­նը, ուր առե­­­­­րեսում մը կա­­­­­տարո­­­­­ւած չէ դեռ ան­­­­­ցեալին հետ՝ 1915-ի հա­­­­­յոց ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան, 1938-ի Տէր­­­­­սի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մի կո­­­­­տորա­­­­­ծին, բազ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­թիւ ան­­­­­մեղ զո­­­­­հեր խլած պե­­­­­տական ահա­­­­­բեկ­­­­­չութեան։

«Ապա­­­­­գայի հան­­­­­դէպ մեր վստա­­­­­հու­­­­­թիւնը նոյնքան կը բազ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պատ­­­­­կո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւի, որ­­­­­քան ան­­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի ըլ­­­­­լայ իրա­­­­­րու հան­­­­­դէպ մեր վստա­­­­­հու­­­­­թիւնը այնպի­­­­­սի ժո­­­­­ղովրդա­­­­­վարու­­­­­թեան մը մէջ, որ պի­­­­­տի հիմ­­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւի յոգ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պաշ­­­­­տութեան, հա­­­­­ւասա­­­­­րու­­­­­թեան ու ազա­­­­­տու­­­­­թեան վրայ», կը գրէր Հրանդ 2004-ին։ Շատ տա­­­­­րիներ ան­­­­­ցած են, սա­­­­­կայն Թուրքիոյ հա­­­­­սարա­­­­­կու­­­­­թեան մէջ տար­­­­­բեր խա­­­­­ւերուն իրա­­­­­րու հան­­­­­դէպ վստա­­­­­հու­­­­­թիւնը ո՚չ միայն հաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տուած չէ պե­­­­­տու­­­­­թեան կող­­­­­մէ, այլ այդ ուղղու­­­­­թեամբ կա­­­­­տարո­­­­­ւած տար­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան փոր­­­­­ձերն իսկ յան­­­­­ցանքի կարգ կ՚անցնին։

Եւ ինչպէ՞ս պի­­­­­տի կա­­­­­րենանք փոխվստա­­­­­հու­­­­­թեան մի­­­­­ջավայր մը ստեղ­­­­­ծել, երբ արե­­­­­ւել­­­­­քի քրտաբ­­­­­նակ քա­­­­­ղաք­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն ու շէ­­­­­ներուն մէջ, հան­­­­­րութեան քո­­­­­ւէնե­­­­­րով իսկ ընտրեալ քա­­­­­ղաքա­­­­­պետ­­­­­ներ, ան­­­­­հիմն մե­­­­­ղադ­­­­­րանքնե­­­­­րով կը հե­­­­­ռացո­­­­­ւին իրենց պաշ­­­­­տօննե­­­­­րէն եւ անոնց փո­­­­­խարէն կը նշա­­­­­նակո­­­­­ւին դրա­­­­­ծոյ պաշ­­­­­տօ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նեաներ։

Յի­­­­­շենք դեռ քա­­­­­նի մը տա­­­­­րի առաջ ակա­­­­­դէմա­­­­­կան շրջա­­­­­նակ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն, աւե­­­­­լի քան հա­­­­­զար հա­­­­­մալ­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րանա­­­­­կան­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու ստո­­­­­րագ­­­­­րած հան­­­­­րագրու­­­­­թիւնը, խա­­­­­ղաղու­­­­­թեան կո­­­­­չը՝ ընդդէմ երկրի արե­­­­­ւել­­­­­քին սան­­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­զեր­­­­­ծո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած պա­­­­­տերազ­­­­­մը, որու զո­­­­­հերը սկսած էին դառ­­­­­նալ ան­­­­­մեղ քա­­­­­ղաքա­­­­­ցիներ եւս։ Դա­­­­­տուե­­­­­ցան, բան­­­­­տարկո­­­­­ւեցան, հե­­­­­ռացուեցան անոնք իրենց պաշ­­­­­տօննե­­­­­րէն եւ այ­­­­­սօր, ցրո­­­­­ւած հոս ու հոն, կը ջա­­­­­նան իրենց հա­­­­­նապա­­­­­զօրեայ հա­­­­­ցը ճա­­­­­րել իրենց ար­­­­­դար քրտին­­­­­քով կամ իրենց միտքն ու պա­­­­­շարը կը զար­­­­­գացնեն այլ եր­­­­­կիրնե­­­­­րու կրթա­­­­­կան հաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­թիւննե­­­­­րուն մէջ։

Բայց Հրանդ Տին­­­­­քի ակ­­­­­նարկած հան­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին իրե­­­­­րավստա­­­­­հու­­­­­թեան մաղ­­­­­թանքը, որ անոր բա­­­­­ցակա­­­­­յու­­­­­թիւնը կը մատ­­­­­նանշէ միաժա­­­­­մանակ, նոր չէ։ Աւե­­­­­լի քան հա­­­­­րիւր տա­­­­­րի առաջ Ռու­­­­­բէն Զար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րեան ալ գրեր էր այդ մա­­­­­սին.

«Սահ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նադ­­­­­րութիւ­­­­­նը, որ իբ­­­­­րեւ հիմ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան սկզբունք, կ՚ապա­­­­­հովէ ան­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տին խօս­­­­­քի ու գա­­­­­ղափա­­­­­րի ազա­­­­­տու­­­­­թիւնը, չի կրնար եր­­­­­բեք ո՚չ մէկ ար­­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լիչ մի­­­­­ջոց­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով ու եղա­­­­­նակով կաշ­­­­­կանդել ան­­­­­հատնե­­­­­րուն հա­­­­­ւաքա­­­­­կան ձայ­­­­­նը, խօս­­­­­քի հա­­­­­ւաքա­­­­­կան ազա­­­­­տու­­­­­թիւնը։

«Ճիշդ է, կրնայ պա­­­­­տահիլ որ մա­­­­­մու­­­­­լի անար­­­­­ժան գոր­­­­­ծիչներ եւ անազ­­­­­նիւ մար­­­­­դիկ զեղ­­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նին այս ազա­­­­­տու­­­­­թեամբ եւ շա­­­­­հագոր­­­­­ծեն այս ազա­­­­­տու­­­­­թիւնը՝ ի նպաստ դա­­­­­տապար­­­­­տե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լի շա­­­­­հերու եւ դի­­­­­տումնե­­­­­րու։

«Բայց բո­­­­­լոր այդ պատ­­­­­ճառնե­­­­­րը, բո­­­­­լոր այդ նկա­­­­­տումներն ու նա­­­­­խատե­­­­­սու­­­­­թիւննե­­­­­րը բնաւ չեն կրնար այնքան ար­­­­­ժէք, բա­­­­­րոյա­­­­­կան ու իրա­­­­­ւական այնքան ուժ ու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նալ որ աւե­­­­­լի կշռեն քան ինքն իսկ խօս­­­­­քի ազա­­­­­տու­­­­­թիւնը եւ այդ ազա­­­­­տու­­­­­թեան ընդհա­­­­­նուր օգուտնե­­­­­րը»։

Յօ­­­­­դուա­­­­­ծի մը մէջ, Տինք կը յան­­­­­գի այն եզ­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կացու­­­­­թեան, թէ «պե­­­­­տու­­­­­թիւնը ոգի չ՚ու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նար»։ «Եթէ ու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նայ,- կ՚ըսէ ան-, իւ­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քան­­­­­չիւր քա­­­­­ղաքա­­­­­կան կա­­­­­ռոյց պե­­­­­տու­­­­­թիւնը իր հո­­­­­գեւոր ինքնու­­­­­թեան են­­­­­թարկե­­­­­լու հա­­­­­մար պի­­­­­տի ջա­­­­­նար ձեռք ան­­­­­ցը­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նել զայն։ Կրօ­­­­­նական բնոյ­­­­­թով քա­­­­­ղաքա­­­­­կանու­­­­­թեան մը պե­­­­­տական կա­­­­­ռոյ­­­­­ցը ձեռք ան­­­­­ցը­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նելու ու զայն կրօ­­­­­նական պե­­­­­տու­­­­­թեան մը վե­­­­­րածե­­­­­լու ջան­­­­­քը եւ անաս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած կամ ազ­­­­­գայնա­­­­­կան կազ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կեր­­­­­պութեան մը ջան­­­­­քը կը յան­­­­­գին նոյն հա­­­­­շիւին։ Վեր­­­­­ջա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պէս իւ­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քան­­­­­չիւրը իր ոգին պի­­­­­տի փո­­­­­խան­­­­­ցէր պե­­­­­տու­­­­­թեան։ Այնքան ժա­­­­­մանակ, որ պե­­­­­տու­­­­­թիւնը իշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան մի­­­­­ջոց մըն է՝ իշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան պայ­­­­­քա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը աւարտ չ՚ու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նար» (1996)։

Փաս­­­­­տօ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րէն Հրանդ Տին­­­­­քի աւե­­­­­լի քան քսան տա­­­­­րի առաջ գրա­­­­­ռած այս տո­­­­­ղերը տա­­­­­կաւին կը պա­­­­­հեն իրենց այժմէու­­­­­թիւնը, յատ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պէս Թուրքիոյ պա­­­­­րագա­­­­­յին։ Քա­­­­­նի մը տա­­­­­րի առաջ, 2016-ին, եղանք ակա­­­­­նատե­­­­­սը պե­­­­­տական յե­­­­­ղաշրջու­­­­­մի կաս­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ծելի փոր­­­­­ձի մը, երբ պե­­­­­տու­­­­­թիւնը ձեռք ան­­­­­ցը­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նել ու­­­­­զող հա­­­­­տուած մը շիտ­­­­­կէ շի­­­­­տակ ճա­­­­­կատե­­­­­ցաւ իշ­­­­­խող վար­­­­­չա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կար­­­­­գին հետ, որ իր հեր­­­­­թին այլ ոգի մը կը ջա­­­­­նար նե­­­­­րար­­­­­կել պե­­­­­տու­­­­­թեան։ Եւ տա­­­­­կաւին այ­­­­­սօր, երբ ցմահ բան­­­­­տարկու­­­­­թեան դա­­­­­տապար­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած, սա­­­­­կայն ան­­­­­պարտ ար­­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կուած «Էր­­­­­կեն­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­եքո­­­­­ն»ի խմբա­­­­­կը, ինչպէս նաեւ ազ­­­­­գայնա­­­­­կան այլ շրջա­­­­­նակ­­­­­ներ, որոնք մաս եւ բա­­­­­ժին ու­­­­­նին ցարդ կա­­­­­տարո­­­­­ւած անար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու­­­­­թիւննե­­­­­րուն ու թա­­­­­փուած արիւ­­­­­նին մէջ, վերստին ձեռք ան­­­­­ցուցած են կա­­­­­ռավա­­­­­րու­­­­­մը եւ կը ձգտին միահե­­­­­ծան իշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան, լուռ պայ­­­­­քար մը մղե­­­­­լով կրօ­­­­­նական հա­­­­­մայնքնե­­­­­րը, Սու­­­­­րիայէն վե­­­­­րադար­­­­­ձած զի­­­­­նեալ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը եւ նման տար­­­­­րեր իրեն նե­­­­­ցուկ ընել փոր­­­­­ձող, բայց եւ այնպէս իր ան­­­­­ցեալի զեղ­­­­­ծումնե­­­­­րուն հե­­­­­տեւան­­­­­քով սան­­­­­ձե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը այ­­­­­լոց յանձնած եւ հետզհե­­­­­տէ տկա­­­­­րացող կա­­­­­ռավա­­­­­րու­­­­­թեան դէմ։

«Տե­­­­­ղի ու­­­­­նինք են­­­­­թադրե­­­­­լու թէ իր հա­­­­­ւասա­­­­­րակշռու­­­­­թիւնը … կորսնցնող քա­­­­­ղաքա­­­­­կան կու­­­­­սակցու­­­­­թիւն մը, չպի­­­­­տի ու­­­­­շա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նայ գոր­­­­­ծե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու դեռ աւե­­­­­լի ծանր սխալ­­­­­ներ, դեռ աւե­­­­­լի մեծ անի­­­­­րաւու­­­­­թիւններ՝ ժո­­­­­ղովրդա­­­­­կան իրա­­­­­ւունքնե­­­­­րուն ընդդէ­­­­­մ»։ Այս տո­­­­­ղերն ալ կը պատ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նին Ռու­­­­­բէն Զար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րեանին դար­­­­­ձեալ, որու են­­­­­թադրու­­­­­թիւնը դժբախ­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­բար իրա­­­­­կանա­­­­­ցաւ հա­­­­­յոց ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեամբ, որուն զո­­­­­հերէն մէկն ալ ինք դար­­­­­ձաւ։ «Գիւ­­­­­ղը որ կ՚երե­­­­­ւի, պէտք չու­­­­­նի ու­­­­­ղե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցոյ­­­­­ցի», ինչպէս կ՚ըսէ թրքա­­­­­կան առա­­­­­ծը։ Հի­­­­­մա եւս, ներ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յի կա­­­­­ռավա­­­­­րու­­­­­թիւնը իր տկա­­­­­րացած իշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թիւնը ամ­­­­­րապնդե­­­­­լու հա­­­­­մար կը փաթ­­­­­թո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւի ազ­­­­­գայնա­­­­­կանու­­­­­թեան՝ զօրք առա­­­­­քելով Սու­­­­­րիա, Լի­­­­­պիա, ար­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քին քա­­­­­ղաքա­­­­­կանու­­­­­թիւնը դարձնե­­­­­լով եր­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րաձ­­­­­գումը ներ­­­­­քին քա­­­­­ղաքա­­­­­կանու­­­­­թեան, ինչ որ վնա­­­­­սաբեր է։

* * *

Ան­­­­­ցեալ շա­­­­­բաթո­­­­­ւան բա­­­­­նախօ­­­­­սու­­­­­թեանս ժա­­­­­մանակ անդրա­­­­­դար­­­­­ձած էի Թուրքիոյ մէջ մայ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նի լե­­­­­զուի ու­­­­­սուցման նիւ­­­­­թին։ Հա­­­­­յեր, յոյ­­­­­ներ ու հրեաներ, որ­­­­­պէս ոչ-իս­­­­­լամ փոք­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մաս­­­­­նութիւններ, թէեւ իրենց վար­­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րան­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն մէջ կրնան ու­­­­­սուցա­­­­­նել իրենց մայ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նին կամ մայ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նիով դա­­­­­սաւան­­­­­դել դա­­­­­սերը, սա­­­­­կայն երկրի բազ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մարդ հա­­­­­սարա­­­­­կու­­­­­թիւննե­­­­­րէն մին հան­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սացող լե­­­­­զուն՝ քրտե­­­­­րէնը, բա­­­­­ցակայ է վար­­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րան­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րէն, հան­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին վայ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րէն։ Տինք 2000-ին գրա­­­­­ռած «Կ՚ու­­­­­զեմ իմ քրտե­­­­­րէնը» յօ­­­­­դուա­­­­­ծով անդրա­­­­­դար­­­­­ձած է այս նիւ­­­­­թին։ Քրտե­­­­­րէնով ու­­­­­սուցում կա­­­­­տարե­­­­­լու անհրա­­­­­ժեշ­­­­­տութեան մա­­­­­սին խօ­­­­­սելէ ետք, Տինք կը գրէ հե­­­­­տեւեալը. «Անա­­­­­տոլո­­­­­ւի խառ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րանին մէջ ո՛չ քրտե­­­­­րէնը կա­­­­­րելի է միայն քիւրտե­­­­­րուն յանձնել, ո՛չ ալ հա­­­­­յերէ­­­­­նը՝ միայն հա­­­­­յերուն։ Ինչպէս որ թրքե­­­­­րէն գիտ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լը որե­­­­­ւէ մէ­­­­­կը չի թրքաց­­­­­ներ, այնպէս ալ քրտե­­­­­րէն գիտ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լը չի քրտաց­­­­­ներ հա­­­­­յը։ Քրտե­­­­­րէնը միայն քիւրտե­­­­­րու մե­­­­­նաշ­­­­­նորհին թո­­­­­ղել պի­­­­­տի նշա­­­­­նակէր սնու­­­­­ցա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նել քրտա­­­­­մոլու­­­­­թիւնը, նոյնպէս հա­­­­­յերէ­­­­­նը միայն հա­­­­­յերուն թո­­­­­ղելը՝ հա­­­­­յամո­­­­­լու­­­­­թիւնը։ Այս հո­­­­­ղերուն վա­­­­­յել է միաս­­­­­նութիւ­­­­­նը այն զա­­­­­նազա­­­­­նու­­­­­թիւննե­­­­­րուն, որոնք գի­­­­­տեն ու կը խօ­­­­­սին միւ­­­­­սի լե­­­­­զուն։ Ին­­­­­չո՞ւ կը խրտչինք սո­­­­­րուե­­­­­լէ կամ մե­­­­­րը հա­­­­­մարե­­­­­լէ լե­­­­­զու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը այն ան­­­­­ձե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն, որոնց հետ բնա­­­­­կակից ենք, երբ եօթն օտա­­­­­րին լե­­­­­զուն բե­­­­­րած ու մտցու­­­­­ցած ենք մեր վար­­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րան­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րէն ներ­­­­­սէ (2000)։

Փոք­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մաս­­­­­նութիւննե­­­­­րուն ուղղեալ խտրա­­­­­կանու­­­­­թիւնը սահ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նափա­­­­­կուած չէ միայն լե­­­­­զուի հար­­­­­ցով։ Ոչ-իս­­­­­լամ փոք­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մաս­­­­­նութիւննե­­­­­րը մա­­­­­նաւանդ, ազ­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին հար­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու կող­­­­­քին, կրօ­­­­­նական գետ­­­­­նի վրայ ոչ-ժո­­­­­ղովրդա­­­­­վար հար­­­­­թութեան մը վրայ կը գտնո­­­­­ւին։

Տինք հեգ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան մօ­­­­­տեցում մը ու­­­­­նի այս նիւ­­­­­թին։ Պե­­­­­տու­­­­­թիւնը իր հիմ­­­­­նադրու­­­­­թեան օրէն ի վեր մի­­­­­ջամ­­­­­տած է կրօ­­­­­նական հար­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն, այնքան որ գո­­­­­յացած է պե­­­­­տու­­­­­թեան ու կրօ­­­­­նի յա­­­­­րաբե­­­­­րու­­­­­թիւն մը։ Մինչդեռ հա­­­­­սարա­­­­­կու­­­­­թեան հա­­­­­րիւ­­­­­րէ մէկ տո­­­­­կոսը, որ քրիս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նեայ է, պե­­­­­տու­­­­­թեան նման յա­­­­­րաբե­­­­­րու­­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նէն զրկո­­­­­ւած մնա­­­­­ցած է։ Պե­­­­­տու­­­­­թիւնը քրիս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նեայ հա­­­­­սարա­­­­­կու­­­­­թեան հա­­­­­մար դպրե­­­­­վանք բա­­­­­ցած չէ, ինչպէս կ՚ընէ իս­­­­­լամնե­­­­­րուն հա­­­­­մար, ո՚չ ալ կրօ­­­­­նական պատ­­­­­րաստած է։ Ո՛չ եկե­­­­­ղեցի կա­­­­­ռու­­­­­ցած է անոնց հա­­­­­մար, ո՛չ ալ մի­­­­­ջամ­­­­­տած ժա­­­­­մասա­­­­­ցու­­­­­թեան լե­­­­­զուին։ Թէեւ ան խառ­­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած է հո­­­­­գեւոր առաջ­­­­­նորդնե­­­­­րու ընտրու­­­­­թեան, ինչպէս պա­­­­­տահե­­­­­ցաւ նաեւ վեր­­­­­ջերս, դժո­­­­­ւարու­­­­­թիւններ յա­­­­­րու­­­­­ցած եկե­­­­­ղեցի­­­­­ներու նո­­­­­րոգու­­­­­թեան առ­­­­­ջեւ, խո­­­­­չըն­­­­­դո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տած կրօ­­­­­նաւոր­­­­­ներ պատ­­­­­րաստե­­­­­լու ծրա­­­­­գիր­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը, որոնք եղած են սա­­­­­կայն փոք­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մաս­­­­­նութիւննե­­­­­րու դէմ որ­­­­­դեգրած իր քա­­­­­ղաքա­­­­­կանու­­­­­թեան ար­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յայ­­­­­տութիւ­­­­­նը, եւ ո՛չ թէ քրիս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նէու­­­­­թիւնը հսկո­­­­­ղու­­­­­թեան տակ առ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու փորձ մը։

Սա­­­­­կայն կրօ­­­­­նական խտրա­­­­­կանու­­­­­թիւնը պէտք է փնտռել այ­­­­­լուր։ Որ­­­­­պէս քրիս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նեայ քա­­­­­ղաքա­­­­­ցի, կ՚ըսէ Հրանդ Տինք, կը վճա­­­­­րէ իր տուրքը, որու մէկ մա­­­­­սը կը փո­­­­­խան­­­­­ցո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւի Կրօ­­­­­նից տես­­­­­չութեան, իսկ վեր­­­­­ջինս այդ գու­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով կը վար­­­­­ձատրէ մզկիթ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու պաշ­­­­­տօ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նէու­­­­­թիւնը, կը վճա­­­­­րէ իմա­­­­­մին ամ­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կանը, մզկի­­­­­թին ելեկտրա­­­­­կանու­­­­­թեան ծախ­­­­­սը, մինչդեռ չի վճա­­­­­րեր քա­­­­­հանա­­­­­յի մը ամ­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կանը, եկե­­­­­ղեց­­­­­ւոյ ելեկտրա­­­­­կանու­­­­­թեան ծախ­­­­­սը։

«Զիս կ՚ան­­­­­հանգստաց­­­­­նէ հա­­­­­րիւ­­­­­րէ մէկ տո­­­­­կոսի կրօն­­­­­քին որ­­­­­պէս սպառ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լիք չըն­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լուի­­­­­լը, «ապ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցէք ձեր հա­­­­­ւատ­­­­­քը այնպէս, ինչպէս որ կ՚ու­­­­­զէք» ըսո­­­­­ւիլը, սա­­­­­կայն միւս կող­­­­­մէ իննսուն ինը տո­­­­­կոսին ըսո­­­­­ւիլը, թէ «ձեր հա­­­­­ւատ­­­­­քը պի­­­­­տի ապ­­­­­րիք այնպէս ինչպէս որ ես կ՚ու­­­­­զեմ»։ Հա­­­­­ւասա­­­­­րու­­­­­թիւն կը պա­­­­­հան­­­­­ջէ Հրանդ Տինք. Կ՚ու­­­­­զէ որ իր վա­­­­­յելած ազա­­­­­տու­­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նէն օգ­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւին նաեւ մնա­­­­­ցալ իննսու­­­­­նի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նը տո­­­­­կոսը եւ անոնց կա­­­­­տարո­­­­­ւած յատ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցումնե­­­­­րը տրա­­­­­մադ­­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւին նաեւ իրեն։

Այս հար­­­­­ցը ար­­­­­դիական է նաեւ ժա­­­­­մանա­­­­­կակից Թուրքիոյ մէջ, մա­­­­­նաւանդ երբ Կրօ­­­­­նից գոր­­­­­ծոց տես­­­­­չութեան յատ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցուած պիւտճէն գե­­­­­րազան­­­­­ցած է ար­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քին գոր­­­­­ծոց, ներ­­­­­քին գոր­­­­­ծոց, մշա­­­­­կոյ­­­­­թի ու զբօ­­­­­սաշրջու­­­­­թեան, Եւ­­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պական միու­­­­­թեան եւ քա­­­­­նի մը այլ նա­­­­­խարա­­­­­րու­­­­­թիւննե­­­­­րու պիւտճէն։ Եւ այս խո­­­­­շոր պիւտճէէն ղրուշ մը իսկ բա­­­­­ժին չի հաս­­­­­նիր փոք­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մաս­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան, ոչ-իս­­­­­լամ հա­­­­­սարա­­­­­կու­­­­­թիւննե­­­­­րուն։

* * *

Հրանդ Տինք 2002-ին կը գրէր, թէ պատ­­­­­րիար­­­­­քա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կեդ­­­­­րոն հա­­­­­մայնքա­­­­­յին կեանք մը ի սկզբա­­­­­նէ իսկ պար­­­­­տադրանք մըն էր Թուրքիոյ հա­­­­­յերուն վրայ։ Ֆա­­­­­թիհ Մեհ­­­­­մե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տի կող­­­­­մէ, յու­­­­­նաց պատ­­­­­րիար­­­­­քը հա­­­­­կակշռե­­­­­լու հա­­­­­մար ստեղ­­­­­ծո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած հա­­­­­յոց պատ­­­­­րիար­­­­­քութիւնն ու Լո­­­­­զանի մէջ ար­­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նագ­­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւած «կրօ­­­­­նական փոք­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մաս­­­­­նութիւններ» եզ­­­­­րը խոր­­­­­քին մէջ չեն տար­­­­­բե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րիր իրար­­­­­մէ։ «Հա­­­­­սարա­­­­­կու­­­­­թիւն մը իր առանձնա­­­­­յատ­­­­­կութիւննե­­­­­րէն զրկել եւ միայն կրօ­­­­­նակա­­­­­նին իջեց­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լը՝ հան­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին հա­­­­­մակար­­­­­գը այդ յատ­­­­­կութեան վրայ կազ­­­­­մե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու տար­­­­­բեր մէկ ձեւն է միայն»։ Կայսրու­­­­­թեան պայ­­­­­մաննե­­­­­րուն մէջ այս հա­­­­­մակար­­­­­գը լաւ գոր­­­­­ծած էր, որով­­­­­հե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տեւ պատ­­­­­րիար­­­­­քը մեծ տար­­­­­բե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու­­­­­թիւն մը չու­­­­­նէր սուլթա­­­­­նէն. եր­­­­­կուքն ալ միապետ էին, իսկ հա­­­­­սարա­­­­­կու­­­­­թիւնը՝ ծա­­­­­ռայ։ Սա­­­­­կայն հան­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պետա­­­­­կան շրջա­­­­­նին, երբ աշ­­­­­խարհա­­­­­վար կար­­­­­գեր հաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տուե­­­­­ցան, ողջ հա­­­­­մակար­­­­­գը փո­­­­­խուե­­­­­ցաւ, հե­­­­­տեւա­­­­­բար թրքա­­­­­հայու­­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նէ ներս ալ անո­­­­­րոշու­­­­­թիւն մը ծայր առաւ։ Օրի­­­­­նակ, ժա­­­­­մանա­­­­­կավ­­­­­րէպ երե­­­­­ւոյթ մըն է հայ հա­­­­­սարա­­­­­կու­­­­­թեան պե­­­­­տու­­­­­թեան հետ յա­­­­­րաբե­­­­­րիլի պատ­­­­­րիար­­­­­քի մի­­­­­ջոցով։ Կրօ­­­­­նակա­­­­­նի մը աշ­­­­­խարհիկ նիւ­­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու շուրջ պե­­­­­տու­­­­­թեան հետ բա­­­­­նակ­­­­­ցի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լը աշ­­­­­խարհա­­­­­վար հան­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պետու­­­­­թեան սկզբունքնե­­­­­րուն յա­­­­­րիր չէ։ Պատ­­­­­րիար­­­­­քա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րանը կը գի­­­­­տակ­­­­­ցի այս կա­­­­­ցու­­­­­թեան, կ՚ըն­­­­­դունի աշ­­­­­խարհկայ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նալու անհրա­­­­­ժեշ­­­­­տութիւ­­­­­նը, սա­­­­­կայն կ՚ըսէ. «Ո՛չ թէ դուք աշ­­­­­խարհիկ դար­­­­­ձէք, ես ձեր փո­­­­­խարէն ալ կ՚աշ­­­­­խարհկայ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նամ»։ Հրանդ Տինք կը յայտնէր, թէ թրքա­­­­­հայու­­­­­թեան աշ­­­­­խարհիկ հա­­­­­սարա­­­­­կու­­­­­թիւն մը դառ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լուն առ­­­­­ջեւ կանգնած մե­­­­­ծագոյն ար­­­­­գելքը պատ­­­­­րիար­­­­­քութիւնն է, քա­­­­­նի որ կրօ­­­­­նական հաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­թիւն մը ըլ­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լով հան­­­­­դերձ, կ՚ու­­­­­զէ իր ազ­­­­­դե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցու­­­­­թեան տակ պա­­­­­հել հա­­­­­սարա­­­­­կու­­­­­թեան ըն­­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րամ­­­­­շա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կու­­­­­թա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին եւ հան­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին բո­­­­­լոր տա­­­­­րածքնե­­­­­րը։ Պատ­­­­­րիար­­­­­քա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րանի այս ախոր­­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կը նոր չէ, այս ախոր­­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կին դէմ մղո­­­­­ւող պայ­­­­­քարն ալ նոյնքան հին է։ «Թուրքիոյ հա­­­­­յոց շուրջ հա­­­­­րիւր յի­­­­­սուն տա­­­­­րուան այս պայ­­­­­քա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը ո՚չ միայն պատ­­­­­րիար­­­­­քա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րանին դէմ մղո­­­­­ւած է, այլ նաեւ այդ հաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­թեան վրա­­­­­յօք պե­­­­­տու­­­­­թեան դէմ»։

Հրանդ Տինք կը գրէր, թէ հա­­­­­սարա­­­­­կու­­­­­թեան աշ­­­­­խարհիկ դառ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լուն առ­­­­­ջեւ լրջա­­­­­գոյն ար­­­­­գելքնե­­­­­րէն մէկն ալ ան­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տակա­­­­­նացած, սա­­­­­կայն աշ­­­­­խարհիկ դառ­­­­­նալ չկրցած հա­­­­­ւաքա­­­­­կանու­­­­­թիւնն է, «քա­­­­­նի որ,- ըստ իրեն-, աշ­­­­­խարհիկ դառ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լը քա­­­­­ղաքա­­­­­կան պա­­­­­տաս­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նատո­­­­­ւու­­­­­թիւն եւ կե­­­­­ցուածք կը պա­­­­­հան­­­­­ջէ»։ Հա­­­­­մայ­­­­­քա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին հաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­թիւննե­­­­­րուն վա­­­­­րիչ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը պա­­­­­տաս­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նատուու­­­­­թիւն կը ստանձնեն որ­­­­­պէս վար­­­­­չա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին, ոչ որ­­­­­պէս մտայ­­­­­նութիւն, եւ առ­­­­­կայ հար­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն լու­­­­­ծումը կը յանձնեն կրօ­­­­­նական իշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան։ Հե­­­­­տեւա­­­­­բար այս հաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­թիւննե­­­­­րը կը դադ­­­­­րին ըլ­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լէ հար­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու լուծման վայ­­­­­րեր՝ վե­­­­­րածո­­­­­ւելով միայն տե­­­­­ղերու, ուր հար­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը իտա­­­­­րէ կ՚ընեն։ Իսկ անոնք, որոնք կը հա­­­­­մար­­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կին ինքնու­­­­­րոյն գոր­­­­­ծե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու ան­­­­­մի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ջապէս կը հե­­­­­ռացո­­­­­ւին։ Հե­­­­­տաւա­­­­­բար «մեր իբր թէ աշ­­­­­խարհիկ հաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­թիւննե­­­­­րը ո՛չ թէ ան­­­­­հատ կ՚ար­­­­­տադրեն, այլ կը սպա­­­­­ռեն»։

* * *

Տին­­­­­քի այս եւ այլ յօ­­­­­դուած­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը, որոնք ձե­­­­­ւով մը Թուրքիոյ հան­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին կեան­­­­­քէն ներս ըն­­­­­թա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցող քննար­­­­­կումնե­­­­­րը հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան աշ­­­­­խարհ կը տե­­­­­ղափո­­­­­խէին ատեն-ատեն, կը կրէին իրենց հե­­­­­ղինա­­­­­կին ան­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տակա­­­­­նու­­­­­թեան կնի­­­­­քը՝ վստա­­­­­հաբար նոր տա­­­­­րածքներ նո­­­­­ւաճե­­­­­լով սփիւռքեան գետ­­­­­նի վրայ։ Այս իմաս­­­­­տով Հրանդ Տին­­­­­քի ար­­­­­տադրան­­­­­քը նոր ու թարմ խօսք մըն է եւ այ­­­­­սու իսկ տա­­­­­կաւին կը պա­­­­­հեն իրենց այժմէակա­­­­­նու­­­­­թիւնը, եւ ո՛չ միայն 19 Յու­­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւար­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն, այլ տար­­­­­բեր առիթ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով եւս ար­­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նի են քննար­­­­­կումնե­­­­­րու եւ մտա­­­­­ծուե­­­­­լու։

Մոնթրէալ, 19 Յու­­նո­­­ւար 2020