Տիգրանակերտի Շնոֆուր* Լօլէն
Սիլվա Էօզյերլիի մանկութեան եւ երիտասարդութեան վաղ շրջանները Տիյարպէքիր անցած է։ Վերջերս լծուած է շուտով «Արաս» հրատարակչատան կողմէ լոյս ընծայուելիք եւ Տիյարպէքիրի ապրումները եւ խոհանոցը նկարագրող գիրքին եզրափակիչ աշխատանքին։ Մենք ալ փորձեցինք Տիգրանակերտի կաղանդի աւանդութիւններուն մասին խօսիլ իր հետ։
ԼՈՒՍՅԷՆ ՔՈՓԱՐ
70-ական տարեթիւերու սկիզբին ոչ հեռուստացոյց ունէինք մեր տան մէջ, ոչ ալ սառնադարան։ Կը բնակէինք հայ կաթողիկէ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ բակի տուներէն մէկուն։ Եկեղեցին ժողովուրդի մօտ ծանօթ էր «Խոճա Ուսէփ» եկեղեցի անունով։ Այդ անուանումին պատճառը եկեղեցւոյ հիմնադիր Յովսէփ Գազազեանն էր։ Օսմանեան կայսրութեան շրջանին «Փաշա» տիտղոսին արժանացած Յովսէփ Գազազեանի տունն ալ եկեղեցւոյ դիմացն էր։ Իսկ մենք եկեղեցւոյ բակին մէջ վեց-եօթը ընտանիք կը կազմէինք, որոնց հետ ունէինք ազգականական կապ։ Մօտ 35 բնակիչ էինք։ Մեզ համար եկեղեցւոյ շրջափակը ապահովութեան գօտի մըն էր նաեւ։ Հակառակ, որ գործող եկեղեցի մը չէր Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ, ամէն շաբաթ յետմիջօրէին կ՚այցելէինք եւ կ՚աղօթէինք եկեղեցւոյ մէջ։ Չէինք գիտեր հայերէնով աղօթել։ Հետեւաբար ամէն մէկս ներքուստ կը կատարէինք մեր աղօթքները։ Այդ օրերէն ինծի մնացած ամենամեծ յիշատակը ցուրտն է։ Կը մրսէինք եկեղեցւոյ մէջ։ Ամառ թէ ձմեռ ցուրտ էր եկեղեցին։ Ես կը կարծեմ թէ այդ ցուրտին պատճառը ոչ թէ եղանակն էր, այլ եկեղեցւոյ անբնակ ըլլալը։ Վերջապէս եկեղեցին ջերմացնողը ժողովուրդն է եւ մեր եկեղեցին ժողովուրդ չունէր։ Եկեղեցւոյ զանգակը 1915-էն ետք անգամ մըն ալ չէր ղօղանջած։ Եթէ մէկ կողմ թողունք այդ ցուրտի պարագան պիտի հաստատեմ, որ իր ճարտարապետական յատկութիւններով, ընտիր շինանիւթով, մկրտարանով շատ գեղակերտ շինութիւն մըն էր մեր եկեղեցին։
Մեզմէ հազիւ յիսուն մեթր հեռաւորութեան վրայ ունէինք նաեւ Հայ բողոքականաց եկեղեցին։ Իսկ Կիրակի օրերը բոլորս կը մասնակցէինք Սուրբ Կիրակոս եկեղեցւոյ Ս. Պատարագին։ Այդ տարիներուն եկեղեցւոյ երէցն էր Տէր Կիրակոս Քահանան։ Աւելի վերջ իրեն փոխարինեց Տէր Վարագ Քահանայ Պէյլերեան։ Ան եկեղեցւոյ վերջին հովիւն էր եւ իր հետ վերջ գտաւ եկեղեցւոյ աւանդութիւնն ալ։ Մեր մօտ այնքան ալ տարածուած չէ «կաղանդ» բառը։ Մենք կաղանդի փոխարէն կ՚օգտագործենք «լօլէ» բառը։ Մինչեւ այսօր չեմ կրցած պարզել թէ արդեօք այս «լօլէ» բառը բոլորին ծանօթ «Նօէլ»ին հնչիւնափոխուած մէկ տարբերակն է արդեօք։ Բայց ծագումը ինչ ձեւ որ մեկնաբանուի, մէկ բան յստակ էր մեր մօտ Կաղանդին «Լօլէ» կը կոչէինք։
Եւ ապա մոմերը... գոյնզգոյն մոմեր, որոնք կողք կողքի կը շարուէին պղնձեայ ափսէին մէջ։ Այդ մոմերով աշտանակի մը կը վերածուէր մեր պղնձեայ ափսէն եւ մէջի միրգերը։ Ծնունդի նախորդող շաբաթը պահքի ծոմապահութեան օրերն էին։ Այնպէս որ մեր մօտ Ամանորի սեղանը ընդհանրապէս պահքի ճաշերով լեցուն կ՚ըլլար։ Ձիթաիւղով պատրաստուած ուտեստեղէններ, չորցուած պղպեղի կամ սմբուկի, դդումի լիցքեր, մանաւանդ ալ Տիյարպէքիրի դդումով սարքուար առանց միսի մեֆթունէն գլխաւոր ճաշատեսակներն էին։ Միսի բացակայութեան ամէն ինչ կը համեմուէր արատօրէն գործածուած սոխով։ Պահքի եղինձի փլաւի ամբողջացնողն էր թել շեհրիյէն։ Վերջերս հայրս որոշած էր այս սովորութիւնը մեղմացնելու։ Այսպէս պահկի շրջանը կը սկսէր Ամանորէն անմիջապէս վերջ։ Այդ ժամանակ Կաղանդն ալ կը տօնէինք իրեն արժանի ճոխութեամբ։
Հայրս ամպայման հնդկահաւ մը կը բերէր, որ մայրս երկար ու փարակ քանի մը անգամ լուալէ ետք կ՚աղար, կը թաղէր ձիւնի մէջ եւ վրան կը ծածկէր «միւքեպպէ» կոչուած խսիրով։ Թաղուած ձիւնի մէջ հնդկահաւի միսը կը կակուղնար ու ապա կ՚եփէինք ածուխի կրակին վրայ։
Լօլէի գիշերուայ պայմաններէն մէկն ալ միջուկով քուֆթէն էր։ Միջուկով քուֆթէն բառին բուն իմաստով տօնական է, քանի որ ան յատուկ է այս բացառիկ օրուան եւ տարին միայն մէկ անգամ է, որ այս եղանակով կը պատրաստուի։ Հոն եւս կը յարգուի բախտի փորձը։ Միջուկով քուֆթէի միջուկը շաղուած ժամանակ մայրս ոսկի դրամ մը պահած կ՚ըլլար անոր մէջ եւ բոլորս մեծ հետաքրքրութեամբ կը սպասէինք, թէ ո՞վ պիտի ըլլայ այդ տարուայ բախտաւորը։
Սեղանին կը յաջորդէր միրգերու համտեսումը։ Այս անգամ տեսակ տեսակ ջորացած պտուղ, շարոցներ, պաստեղներ, մաֆրանի մէջ յատուկ այդ օրուայ համար պահուած սեխ ու ձմեռուկ բոլորն ալ կու գային մեր սեղանը ճոխացնելու։
*Տիյարպէքիրի բարբառով շնորհաւոր
