Ճերմակ ձիաւոր Սըբ Սարգիս
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
«Իմ անունս Սըբ Սարգիս,
Օրթուս անուն՝ սըբ Մարտիրոս,
Ծիս կը քալէ ամպի վըրան,
Անդադար ծովի վըրան,
Գնա՛, ասա գերիներուն,
Ազատ կ՚անէ իր արեւուն»։
Թէեւ մեր օրերում Սուրբ Սարգիսը յիշւում է առաւելապէս որպէս սիրոյ բարեխօս, ում աղօթում են սիրահար սրտերը իրենց սիրոյ, երջանկութեան համար, այսու հանդերձ Սուրբ Սարգսի «գործառոյթները» շատ աւելի լայն են։ Երբ Վանական վարդապետն ու Կիրակոս Գանձակեցին գերի են ընկնում մոնղոլների մօտ, եւ ժամանակ անց վանական վարդապետին յաջողւում է փրկագնով ազատ արձակուել գերութիւնից, նա դառնում է Կիրակոս Գանձակեցուն, ասում է. «…Ես կը գնամ Սուրբ Նշանի ոտքը, որ Սուրբ Սարգսի անունով է, եւ նրա միջոցով կը խնդրեմ քո եւ մնացած վանականների ազատութեան համար… ։ Գագի մէջ բոլոր նեղուածների եւ մանաւանդ գերուածների համար մի հրաշագործ խաչ կայ…, ովքեր նրան ամբողջ սրտով ապաւինեն, նոյն ինքը Սուրբ նահատակ Սարգիսը բացում է բանտերի եւ արգելանոցների դռները, քանդում է շղթաները…»։ Նոյն գիշեր Կիրակոս Գանձակեցին փախչում է գերութիւնից։
Սըբ Սարգիսը օգնութեան է հասնում բոլոր նեղուածներին, կարիքաւորներին, սակայն յատկանշական է, որ ամէն դէպքում Սուրբը ինքը չի ձեռնարկում գործը, նա օգնում է, բայց գործը սկսողը նա չէ։ Աւելին՝ եթէ մարդն ինքը քայլ չանի, ինքը ձգտում չունենայ, Սըբ Սարգիսը նրան իր աջակցութեան արժանի չի համարի։ Նա կարծես մղում է մարդուն նախաձեռնութեան, ինքնազարգացման եւ խրախուսում, որպէսզի նեղութեան եւ խաւարի մէջ ընկած մարդը թեւաթափ չլինի, այլ կանգնի ու ինքը ձեռնարկի իր փրկութիւնը. այդժամ կ՚երեւայ եւ Ճերմակ Ձիաւորը։ Նա նաեւ ուշադիր է իր հետ կապուած արարողակարգերի պահպանման համար.
«Ով իմ հինգ օր ծոմս պահէ,
Առնեմ աջիկ թեւիս (կամ՝ ճերմակ ձիուս) վրայ,
Նետիմ կանաչ արտիս վրայ։
Ով իմ հինգ օր ծոմս չի պահէ,
Առնիմ չոլախ թեւիս վրայ,
Նետիմ չորցած արտի վրայ»։
Իր այս տեսակ խառնուածքով եւ հմտութիւններով՝ նա յաճախ նմանւում է հին պաշտելի դիցերին եւ կամ դիւցազուններին։ Յիշեցնում է նաեւ պատուելի ասպետներին, յատկապէս՝ պալադիններին, ում ունակ են տեսնել եւ որոնց օգնութեանը կարող են արժանանալ միայն սրտով խիզախներն ու մտքով մաքուրները։ Թերեւս ժողովրդի սրտերին մօտ բոլոր սրբերը այսպէս թէ այնպէս ժամանակի ընթացքում պարուրւում էին հին պաշտելիների խորհրդաւորութեան շղարշով՝ այդպիսով իրենց անձի մէջ ամփոփելով այդ երկու կամ մի քանի սրբերի ու պաշտելիների գործառոյթները, նրանց հետ կապուած առասպելները։ Զօրաւոր Սարգիսը հովանաւորն է ամէն արի ու քաջ մարտիկների։ Ահա նրան հանդիպում ենք նաեւ էպօսի մէջ.
«Դաւիթ էդ տեղէն ետ դարձաւ ու գնաց, կայնաւ Խանդութ խանումի փանջարի առեջ, ըսեց.
-Խանդութ խանում, ես կ՚երթամ կռիւ։
Քշեց, գնաց, շատ, քիչ՝ Աստուած գինայ, մէկ էլ տեսաւ յառջեւանց թօզ ու տուման կի գայ։
Էկաւ, տեսաւ օր սըբ Սարգիսն է։
Դաւիթ գնաց, օր սըբ Սարգսին համբուրէր։ Սըբ Սարգիս ըսեց.
-Հանէ քո Սըբ Նշան, ես համբուրեմ, նոր դու ընծի համբուրէ։
Հանեց Սըբ Նշան, համբուրեց սըբ Սարգիս, էն լէ սըբ Սարգսին համբուրեց։
-Դէ գնայ,- ըսեց,- Աստուած խըտ քըզի էղնի։ Ու քշեց ձին։
Քեռի Թորոսիկ մնաց աղօթք էնելու»։
Սըբ Սարգիսը հողմային աստուածութեան զօրութիւնը ունի. նա իշխում է հողմերին, բուք ու բորանին, կարկուտ-կայծակին։ Վրացիք սովորութիւն ունեն Փետրուար ամսին փչող քամիներն անուանել «հայերի» կամ «Սուրբ Սարգսի» քամի։ Նա կարող է կարկուտ բերել մշակների արտերի վրայ, հողմ ու մրրիկ բարձրացնել չարքերի վրայ, կամ, ընդհակառակը, կանխել կարկուտն ու կայծակը։
«Իսկ ի յամպոց վնասակարաց
Եւ ի տօթոյ խիստ խորշակաց,
Դու լեռ նոցին յետ դարձուցիչ,
Լուսաթռիչ Սուրբ Սարգիս»։
Ամենահաս զօրավարը իր արագավազ ձիով սրընթաց ճախրում է լեռներում ու ծովերում եւ օգնութեան հասնում ճամբորդներին ու գերեալներին, յաղթանակ բերում մարտիկներին եւ հալածում դեւերին, բժշկում հիւանդներին եւ պաշտպանում յղիներին, քարացնում գայլերին ու գիշատիչ գազաններին կամ երախը «կապում», խաղաղեցնում խռովութիւնները եւ ալեկոծուած ծովերը հանդարտեցնում... եւ, վերջապէս, սիրող սրտերը միաւորում։
Ինչպէս գրում էր Լալաեանը. «Քնած էր ամբողջ բնութիւնը։ Քնած չէր միայն մէկը՝ Ս. Սարգիսը... հազարաւոր սրտեր սպասում են նրան։ ...այդ մութ գիշերին, ...երբ ամենայն ինչ հանգստանում է, նա իր ձին նստած գնում է. ո՞ւր–միացնելու այն երկու էակները, որոնք միմյանց համար են ստեղծուած եւ որոնք միասին միայն կարող են մի ամբողջութիւն կազմել եւ երջանիկ լինել։ Գնում է միացնելու այն սրտերը, որոնք շանթակից ամպերի նման միմյանց ձգում են, գնում է ալեկոծուած եւ յուսահատ հոգիները սիրոյ կայանը հանգչեցնելու։ Եւ այս գաղափարը այնքան ոգեւորում է նրան, որ նա մզրախը ձեռին, ալ ղափուտը վրան՝ խաղացնում է իր ձին։ Նրա պնչերից ամպեր են ցայտում եւ փաթիլ-փաթիլ ձիւն անում։ Նրա ոտների տրոփիւնից աշխարհք է թնդում, իսկ մզրախի խաղացնելուց սաստիկ բուք բարձրանում»։
Վերջում բերենք մի աւանդազրոյց, ուր պատմւում է, թէ ինչպէս մի աղքատ աշուղ, յայտնի Աշուղ Ղարիբ անուամբ, սիրահարւում է մի մեծահարուստի աղջկայ՝ Շահ-Սանամին։ Վերջինս եւս սիրում է նրան, բայց Աշուղն աղքատ էր, եւ աղջկայ հայրը արգելում է նրանց ամուսնանալ, քանի որ մտադրուած էր նրան կնութեան տալ մի մեծահարուստի։ Աշուղ Ղարիբը որոշում է առնում մեծ կարողութիւն կուտակել։ Գնում է օտարութիւն՝ աշխատելու։ Իր սիրած էակից խոստում է առնում՝ եօթ տարի սպասել իրեն։ Պայման է դնում, թէ գէթ մի օր ուշանայ, աղջիկը թող ամուսնանայ հօր ցանկութեամբ։ Այդ եօթ տարիները շատ դժուար են անցնում Աշուղ Ղարիբի համար։ Նա զրկուած էր իր գեղեցկուհուն տեսնելու հնարաւորութիւնից, որեւէ լուր չունէր նրա մասին, սակայն չէր յուսահատւում, այլ կարօտով սպասում այն օրուան, երբ նրանք կը հանդիպեն, ընտանիք կը կազմեն եւ ամբողջ կեանքը կ՚ապրեն միասին։ Եօթ տարի շարունակ գիշեր ու զօր աշխատելով՝ Աշուղ Ղարիբը կարողութիւն ստեղծեց եւ տուն դարձի ճամբայ ընկաւ։ Ճանապարհը լի էր փորձանքներով եւ խոչընդոտներով։ Թւում էր, թէ Աշուղ Ղարիբն իր յոյսը պէտք է կորցնի, չի հասնի իր սիրած էակին։ Այդ ամենից դրդուած նա ազնիւ սրտով եւ արդար մտքով աղօթում է Ս. Սարգսին՝ հայցելով Ամենահաս Սրբի օգնութիւնը։ Ս. Սարգիսը, լսելով սիրահարուած Աշուղի աղօթքը, իր արագահաս ճերմակ նժոյգով բարձրացրած մրրիկի մէջ իսկոյն յայտնւում է, Աշուղ Ղարիբին նստեցնում ձիու գաւակին եւ մէկ ակնթարթում հասցնում Շահ-Սանամէի մօտ։ Աղջկայ հայրը, տեսնելով Աշուղ Ղարիբի կամքը, կատարուած հրաշքը, նրանց անկեղծ սէրն եւ նուիրուածութիւնը, օրհնում է երկուսի միութիւնը։
