Չուխաճեանի «Արշակ Բ» օփերայի վերածնունդը

ՄԱՐԻ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ

2024 թուականի Մարտի 22-ը Ալեքսանդր Սպեն­դիարեանի անո­ւան օփե­րայի եւ պա­լետի ազ­գա­յին ակա­դէմիական թատ­րո­նի իրա­դար­ձա­յին եւ պատ­մա­կան օր էր. ստեղծման ժա­մանակ­նե­րէն մէկ ու կէս դար անց հա­յոց բե­մին էր Տիգ­րան Չու­խա­ճեանի «Ար­շակ Բ» օփե­րան՝ ամ­բողջա­կան եւ բնօ­րինա­կով։

19-րդ դա­րու ակա­նաւոր կոմ­պո­զիտոր, երաժշտա-հա­սարա­կական գոր­ծիչ Տիգ­րան Չու­խա­ճեանը հայ նոր երաժշտա­կան դպրոցի հիմ­նա­դիր­նե­րէն է։ Անոր գոր­ծունէու­թեան հետ կա­պուած են հայ երաժշտա­կան արուես­տը եւ­րո­պական մշա­կոյ­թին հա­ղոր­դա­կից դարձնե­լու եւ հայ­կա­կան սիմ­ֆո­նիկ, կա­մերա­յին ու օփե­րային երաժշտու­թեան հիմ­քե­րը դնե­լու առա­ջին ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան փոր­ձե­րը։

Ծնած է Կ. Պո­լիս։ Ստեղ­ծա­գոր­ծած է դեռ ման­կա­կան տա­րինե­րուն։ 1861 թո­ւակա­նին զինք կ՚ու­ղարկեն ու­սա­նելու Մի­լան։ Հէնց այստեղ ալ՝ եւ­րո­պական երաժշտա­կան մշա­կոյ­թի առա­ջատար կեդ­րոննե­րէն մէ­կը հա­մարո­ւող Մի­լանի մէջ, դա­սական օրի­նակ­նե­րու ու­սումնա­սիրու­թիւննե­րու հի­ման վրայ կ՚ընդլայ­նո­ւի Չու­խա­ճեանի մտա­հորի­զոնը՝ մեծ­նա­լով հե­տաքրքրու­թիւնը դէ­պի օփե­րային թատ­րո­նը։ 1864 թո­ւակա­նին կը վե­րադառ­նայ Պո­լիս։ 4 տա­րի անց՝ 1868-ին, կը գրէ իր առա­ջին՝ 4 արա­րուա­ծով, պատ­մա­կան «Ար­շակ Բ» օփե­րան, որու հա­մար հիմք կը ծա­ռայեն 4-րդ դա­րին հա­յոց եր­բեմնի մայ­րա­քաղաք Ար­մա­ւիր ծա­ւալո­ւող իրա­դար­ձութիւննե­րը՝ ըստ հայ պատ­միչներ Խո­րենա­ցու եւ Բիւ­զանդի տե­ղեկատ­ւութեան։ Տրա­մաթիզ­մով լե­ցուն այս ժա­մանա­կաշրջա­նը առաջ կը բե­րէ պատ­մա­կան դէմ­քե­րու մի ամ­բողջ ներ­կապնակ, որ­տեղ ամե­նէն առաջ Տի­րան Ար­շա­կու­նիի որ­դի՝ Ար­շակ Երկրոր­դի դի­մագի­ծը հրա­շալի կեր­պով կը դրսե­ւորո­ւի։ Հա­յոց Ար­շակ ար­քա­յի կեր­պա­րը տար­բեր ժա­մանակ­նե­րուն հե­տաքրքրած է մի շարք ստեղ­ծա­գոր­ծողնե­րու, ան­մասն չէ մնա­ցած նաեւ Չու­խա­ճեանը՝ իր առա­ջին լուրջ ստեղ­ծա­գոր­ծութեան հա­մար նիւթ որո­նած պա­հուն։

«Ար­շակ Բ» օփե­րան աչ­քի կը զար­նէ իր գե­ղարո­ւես­տա­կան կա­ռու­ցո­ւած­քով, երաժշտա­կան ձե­ւերով, ժան­րա­յին ու ոճա­կան առանձնա­յատ­կութիւննե­րով։ Այս կու գայ փաս­տե­լու, որ հե­ղինա­կը հրա­շալի կը տի­րապե­տէ օփե­րային արո­ւես­տի բազ­մա­զան ձե­ւերուն ու ար­հեստա­վարժ տեխ­նի­կային։ Չու­խա­ճեանը այս գոր­ծը անո­ւանած է նաեւ «գրանդ օփե­րա»։ Հայ­րե­նիքէն հե­ռու գտնուող հե­ղինա­կին խորթ եղած են ազ­գա­յին սահ­մա­նափա­կումնե­րը։ Ան հայ երաժշտու­թիւնը դի­տած է որ­պէս հա­մամարդկա­յին երաժշտա­կան մշա­կոյ­թի մի մաս։ Եւ պա­տահա­կան չէր, որ Չու­խա­ճեանի գոր­ծե­րը տա­րածո­ւած են ոչ միայն հայ, նաեւ այլ ժո­ղովուրդնե­րու մէջ։ Իսկ անոր երաժշտա­կան գոր­ծունէու­թիւնը մեծ ազ­դե­ցու­թիւն ու­նե­ցած է Թուրքիայի եւ ամ­բողջ Մեր­ձա­ւոր Արե­ւել­քի երաժշտա­կան արո­ւես­տի զար­գացման վրայ, առ­հա­սարակ։

Օփե­րայի լիպ­րետտոն գրած է բա­նաս­տեղծ, թա­տերա­գէտ Թով­մաս Թեր­զեանը՝ իտա­լերէն լե­զուով, իսկ հա­յերէն լիպ­րետտո­յի հե­ղինա­կը Ար­մէն Գու­լա­կեանն է։ Գրուելէ ետք «Ար­շակ Բ» ներ­կա­յացո­ւած է հա­տուա­ծաբար (սա­կայն ոչ ամ­բողջա­կան) տար­բեր քա­ղաք­նե­րուն՝ Վե­նետիկ, Փա­րիզ, Պո­լիս, այդ թո­ւին՝ 1873 թո­ւակա­նին Վիեն­նա­յի հա­մաշ­խարհա­յին ցու­ցա­հան­դէ­սին։ Այ­նուհե­տեւ՝ եր­կար ժա­մանակ մո­ռացու­թեան մատ­նո­ւած է, քան­զի կար­ծած են, թէ պար­տի­տու­րան վա­ռուած է մի թատ­րո­նի մէջ, որ­տեղ են­թադրա­բար բե­մադ­րո­ւած է օփե­րան։ Եւ գտնո­ւած է միայն 1930-ական­նե­րուն, վե­րախմբագ­րո­ւած եւ բե­մադ­րո­ւած է 1940-ական­նե­րուն ՝ հա­յերէն լիպ­րետտոյով, իսկ 1986, 1991, 2007 թո­ւական­նե­րուն բե­մադ­րո­ւած է առան­ձին դրո­ւագ­նե­րով։ Սա­կայն ամ­բողջա­կան տար­բե­րակով ու իտա­լերէն բնօ­րինա­կով առա­ջին ան­գամ ներ­կա­յացո­ւեցաւ Ալ. Սպեն­դիարեանի անո­ւան օփե­րայի եւ պա­լետի ազ­գա­յին ակա­դէմիական թատ­րո­նի ար­տիստնե­րու, երգչա­խումբի եւ նո­ւագա­խումբի կա­տար­մամբ։ Այս ամէ­նը իրա­կանու­թիւն դար­ձաւ Օփե­րային թատ­րո­նի գե­ղարո­ւես­տա­կան ղե­կավար եւ դի­րիժոր Կա­րէն Դուրգա­րեանի, Փա­րիզի «Տիգ­րան Չու­խա­ճեան» մի­ջազ­գա­յին կեդ­րո­նի տնօ­րէն բե­մադիչ Ժի­րայր Բա­բազեանի, կոմ­պո­զիտոր Ճոն Սարգսեանի եւ այ­լոց շնոր­հիւ։ Ներ­կա­յաց­ման երաժշտա­կան ղե­կավա­րը իտա­լացի աշ­խարհահռչակ դի­րիժոր Տո­նաթօ Ռեն­ցետտին է, բե­մադ­րող ռե­ժիսո­րը՝ Ժան Ռո­ման Վես­պե­րինին, իսկ հա­գուստնե­րու ձե­ւաւո­րողը՝ Սու­քիաս Թո­րոսեանը։

Առաջ­նա­խաղին բեմ բարձրա­ցան մե­նակա­տար­նե­րու ըն­տիր կազմ, որ իր բարձր վար­պե­տու­թեամբ փայ­լեց ողջ երե­կոյի ըն­թացքին։

Մա­րի Յով­հաննի­սեանի հետ զրոյ­ցին բնօ­րինակ տեքստե­րու վե­րականգման, վերստեղծման աշ­խա­տանքնե­րը իրա­կանա­ցու­ցած կոմ­պո­զիտոր, երաժշտա­գէտ Ճոն Սարգսեանը նշեց, որ դեռ 2001-ին Սան Ֆրա­ցիս­կօ ներ­կայ գտնո­ւած է օփե­րայի ներ­կա­յաց­ման, սա­կայն հա­մոզո­ւած է որ ան չէ ստա­ցուած, քա­նի որ բա­ւակա­նին մեծ ու չար­դա­րացո­ւած կրճա­տումներ եղած են։ Իսկ 2015 թո­ւակա­նէն ետք Ժի­րայր Բա­բազեանի հետ փոր­ձած են ներ­կա­յաց­նել օփե­րան Փա­րիզ, Գա­նատա, Պուլղա­րիա, սա­կայն չէ իրա­կանա­ցած։ Միայն դի­րիժոր Կա­րէն Տուրգա­րեանին նո­տանե­րը ու­ղարկե­լէ ետք ստա­ցուած է հա­մագոր­ծակցու­թիւնը։ Եւ ըստ զրու­ցակցի՝ 2023 թո­ւակա­նի Մար­տի վեր­ջին տե­ղի ու­նե­ցած է օփե­րայի հա­մեր­գա­յին ներ­կա­յացու­մը, որ հրա­շալի ըն­դունե­լու­թիւն գտաւ հան­դի­սատե­սի կող­մէ, եւ ի վեր­ջոյ՝ շուրջ մէկ տա­րի անց հա­սարա­կու­թեանը ներ­կա­յացո­ւեցաւ ամ­բողջա­կան բնօ­րինա­կով։

Փա­րիզի «Տիգ­րան Չու­խա­ճեան» մի­ջազ­գա­յին կեդ­րո­նի տնօ­րէն բե­մադիչ Ժի­րայր Բա­բազեանը յա­ւելեց, որ օփե­րան լիպ­րետտո­յի մա­սով որո­շակի սրբագ­րութիւննե­րով ներ­կա­յացո­ւած է՝ մաեստրօ Կա­րէն Տուրգա­րեանի ըրա­ծը հա­մարե­լով հե­րոսու­թիւն։ «Մեր օրե­րուն ալ բա­ւակա­նին հա­կասու­թիւննե­րու հան­դի­պեցին, սա­կայն ան (Կ. Տուրգա­րեանը) առաջ գնաց ու ըրաւ իր մե­ծագոյն գոր­ծը՝ հան­րութեան առա­ջին ան­գամ ներ­կա­յացուց օփե­րայի բնօ­րինա­կը։ Եւ շատ կա­րեւոր է հասկնալ, որ Չու­խա­ճեանի առա­ջին իսկ հա­րուա­ծէն ճիշդ գա­ցած է։ Վեր­տի, Փուչչի­նի եւ ու­րիշներ առա­ջին գոր­ծեր ու­նին՝ յօ­րինո­ւած երի­տասարդ տա­րիքին, որ այ­սօր չեն նո­ւագո­ւիր։ Մին­չեւ որ Վեր­տին հա­սած է փրո­ֆէսիոնալ մա­կար­դա­կի՝ ահա­գին ու­րիշ գոր­ծեր գրած է, որոնք ար­խի­վային նշա­նակու­թիւն ու­նին միայն։ Իսկ Չու­խա­ճեանը միան­գա­մէն փայ­լուն կեր­պով ստեղ­ծա­գոր­ծած է։ «Սա պի­տի աշ­խարհով մէկ տա­րածո­ւի։ Ար­ժա­նի է», իր խօս­քը աւար­տեց Բա­բազեանը։

Իսկ մաեստրօ Տուրգա­րեանն ահա Չու­խա­ճեանը բնո­րոշեց որ­պէս իրա­կան հե­րոս, ով այդ դժո­ւարին ու բարդ ժա­մանա­կաշրջա­նին կա­րողա­ցած է ստեղ­ծել նմա­նօրի­նակ ար­ժէք։ «եթէ մենք կանգնած ենք այն գա­ղափա­րի շուրջ, որ առա­ջին օփե­րան գրած է Տիգ­րան Չու­խա­ճեանը, ապա պար­տա­ւոր ենք այս ար­ժէ­քը ցոյց տալ»,-նշեց Կա­րէն Տուրգա­րեանը։

Յով­հաննի­սեանի հար­ցե­րուն, թէ ո՞րն էր հա­մագոր­ծակցե­լու պատ­ճա­ռը եւ ար­դեօք իտա­լացի հան­դի­սատե­սը կ՚ըն­դունի չու­խա­ճեանա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծութիւ­նը, ներ­կա­յաց­ման երաժշտա­կան ղե­կավար եւ դի­րիժոր Տո­նաթօ Ռեն­ցետտին պա­տաս­խա­նեց. «50 տա­րուայ կա­րիերա­յի վեր­ջին քսան տա­րինե­րուն ես հե­տաքրքրո­ւած եմ յատ­կա­պէս 19-րդ դա­րու օփե­րանե­րով։ Եւ շատ օփե­րաներ տե­սած եմ, որոնք այնքան ալ չեն գրա­ւած։ Սա­կայն երբ ծա­նօթա­ցայ Չու­խա­ճեանի ստեղ­ծա­գոր­ծութեան, տե­սայ որ նախ ան Վեր­տիի ժա­մանակ­նե­րու կոմ­պո­զիտոր է, ապա նշմա­րեցի իտա­լական ազ­դե­ցու­թիւնը։ Չնա­յած անոր՝ Չու­խա­ճեանը ու­նի իր իւ­րա­յատուկ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ոճը։ Այդ պատ­ճա­ռով ալ ըն­դունե­ցի Հա­յաս­տան գա­լու եւ օփե­րայի երաժշտա­կան ղե­կավար ըլ­լա­լու հրա­ւէրը։ Ես ու­նիմ հայ ըն­կերներ, որոնք կ՚ապ­րին Իտա­լիա եւ յա­ճախ կը պատ­մեն Հա­յաս­տա­նի, հայ կնոջ գե­ղեց­կութեան մա­սին։ Պար­տիմ խոս­տո­վանիլ՝ թէ իրա­կանու­թիւն է։ Բա­ցի այդ՝ հրա­շալի խո­հանո­ցը ու մարդկանց ջեր­մութիւ­նը ինձ կը յի­շեց­նէ իմ ծննդա­վայ­րը։ Իտա­լացի հան­դի­սատե­սին ներ­կա­յաց­նե­լու առու­մով իհար­կէ՝ նախ պէտք է ներ­կա­յաց­նել ու հան­րութեան ծա­նօթաց­նել օփե­րայի պատ­մութիւ­նը։ Իսկ երաժշտու­թիւնը լսե­լով՝ վստահ եմ՝ ան­գամ եր­կու րո­պէն բա­ւական է, որ իտա­լացի արո­ւես­տա­սէրը հասկնայ՝ այս իտա­լական ոգիով գրո­ւած երաժշտու­թիւն է, ու սի­րէ, ըն­դունէ այն»։

Այսպի­սով՝ Տիգ­րան Չու­խա­ճեանի՝ ազ­գա­յին օփե­րայի առա­ջին եւ լա­ւագոյն օրի­նակ հան­դի­սացող «Ար­շակ Բ» օփե­րայի բնօ­րինա­կի բե­մելը հայ երաժշտա-թա­տերա­կան արո­ւես­տի պատ­մութեան մէջ դա­սակա­նու­թեան նոր շրջա­փու­լի ազ­դա­րարումն էր, որ տրո­ւեցաւ փա­ռայեղ կեր­պով։ Այս մա­սին կը վկա­յեն օրեր շա­րու­նակ լեփ-լե­ցուն դահ­լի­ճին չդա­դարող ծա­փող­ջոյններն ու հան­րա­յին տար­բեր շեր­տե­րու հիացա­կան ար­ձա­գան­գի տե­ղատա­րափը։

Հա­ւատանք՝ արո­ւես­տա­սէր աշ­խարհը դեռ կ՚ու­նե­նայ բա­ցառիկ հնա­րաւո­րու­թիւն ըմ­բոշխնե­լու Չու­խա­ճեան ֆե­նոմէ­նը հա­մաշ­խարհա­յին բեմերէն։