«Չկայ թռչուն ի յօդըս՝ քեզ նմանակ, եւ ոչ Ծովուն դստերքըն քեզ օրինակ»

ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ

[email protected]

Հայոց մէջ տարածում էր գտած ջրաբնակ պաշտելիների աւանդոյթը։ Թերեւս, լեռնաշխարհում բա­զում են գե­տերն ու լճակ­նե­րը, ուր բնա­կուե­լիս են եղել (ոմանք էլ պի­տի ասեն, թէ մինչ օրս բնակ­ւում են) այս ջրա­յին հրա­շալիք­ներն ու հրէշ­նե­րը։ Անդրա­դառ­նանք դրան­ցից եր­կուսին, որոնք առա­ւելա­պէս որ­պէս ծո­վահ­րէշ յի­շուած են։ Ալի­շանը յի­շում է յոյ­նե­րի Նե­րէիդ­նե­րին նմա­նուող, սա­կայն առա­ւել ահար­կու ու վնա­սակար Ընգղա պաշ­տե­լիին, որը «եթէ ընկղմուել բա­ռից չի ծա­գում, ապա ծա­գումն ան­յայտ է»։ Հե­տաքրքրա­կան է, որ հա­յերէն թարգմա­նու­թիւննե­րի մէջ (օրի­նակ՝ Ոս­կե­բերա­նի Մեկ­նութիւն Մատ­թէոսի) յու­նա­կան առաս­պելնե­րի կնոջ կեր­պա­րան­քով ծո­վահ­րէշնե­րը եր­բեմն Ընգղա անու­նով են յիշ­ւում։ Ընգղան չար էր այնքան, որ­քան եւ գե­ղեցիկ էր։ Սա­կայն այս գե­ղեց­կութիւ­նը խաբ­կանք էր, ար­հեստա­վարժ մո­լորու­թիւն, որի շնոր­հիւ Ընգղան քա­շում, ջրի մէջ էր ընկղմում իր զո­հին։ Վար­դա­պետ­նե­րից մէ­կի նկա­րագ­րութեան մէջ հան­դի­պում ենք. «Ասեն իմաս­տունք, թէ է կեն­դա­նի ինչ ի ծովն, որ ի մի­ջոյն ի վեր ու­նի զկեր­պա­րանս գե­ղեցիկ կնոջ, եւ ի վայր կոյս՝ զճանկ արծւոյ, եւ ու­նի քաղցր ձայն. զի յոր­ժամ լսեն նա­ւավարքն՝ ի քաղցրու­թե­նէն ննջեն. եւ յոր­ժամ իմա­նայ գա­զանն՝ թէ ի քուն են, գայ եւ յափշտա­կէ զմարդն ի նա­ւէն, եւ տա­նի պա­տառէ եւ ու­տէ. իսկ իմաս­տունքն խնուն զա­կանջս իւ­րեանց, եւ կա­պեն զին­քեանս ի գե­րան ար­միոնին, եւ այնպէս փրկին»։ Այսպէս է իրեն փրկում նաեւ յայտնի Ոդի­սեւ­սը։

Ընգղա­յի պէս մէկ այլ փո­խակեր­պուկ է Նհան­գը (նաեւ՝ Նեանգ, Նա­հանկ)։ Նհանգնե­րը բնակ­ւում էին առա­ւելա­պէս գե­տերում, ջրա­յին յա­ւէր­ժա­հարսնե­րի կեր­պա­րանք եւ անու­շիկ ձայն ու­նեին, ին­չով, սա­կայն, նեն­գա­բար գե­րում էին մարդկանց, այ­նուհետ՝ փո­խակերպւում հրէշ­նե­րի ու գա­զան­նե­րի, փա­թաթ­ւում լո­ղորդնե­րի ոտ­քե­րին եւ խեղ­դում նրանց։ Յիշ­ւում են նաեւ որ­պէս արիւ­նարբու հրէշ­ներ. «Ասեն, թէ Նհանգ կայ յԱ­րածա­նի, որ­պէս յԵփ­րատ. զոր հա­ւաս­տի գի­տեմք կեն­դա­նի Քար­քա­շամ զու­գեալ, զա­րիւնն ծծեալ եւ թո­ղեալ. զոր ոմանք ասեն, թէ գա­զան է եւ չէ դեւ, այլ գա­զան. զոր Յով­հան Ոս­կե­բերան վասն դստերն Հե­րոդիադայ ասէ, թէ քան զՆհանգսն ծո­վայինս արիւ­նարբու էր»։ Եր­բեմն պատ­կերւում էին նաեւ կէս կնոջ, կէս ձկան կեր­պա­րան­քով, կամ՝ եղեգ­նե­րով պսա­կուած եւ մի սա­փորի վրայ ճկուած։ Յիշ­ւում է նաեւ որ­պէս «ծո­վային առաս­պե­լական կեն­դա­նի, վի­շապ, կո­կոր­դի­լոս»։ Մենք չու­նենք Նհանգ բա­ռի ճշգրիտ ստու­գա­բանու­թիւնը. ոմանք այն կա­պում են հա­յերէ­նում յի­շուող նայ ար­մա­տական բա­ռի հետ, որ նշա­նակում է «խո­նաւ, թաց», յի­շում նայ տե­ղեր, նա­յական շոգ­ւով խո­նաւու­թիւն ար­տա­յայ­տութիւննե­րը, ոմանք՝ պարսկե­րէն նի­հան­գի հետ, ոմանք կապ են տես­նում յու­նա­կան Նա­յադ ջրա­յին յա­ւէր­ժա­հարսնե­րի հետ... Չստու­գա­բանուած անուննե­րից է նաեւ Ապուռքը, որ հան­դի­պում ենք հա­յերէն թարգմա­նու­թիւննե­րում՝ նա­ւորդնե­րին մե­ծամեծ վնաս ու սար­սափ պատ­ճա­ռող յու­նա­կան Սկիւլլա­յի ու Քա­րիբ­դի­սի փո­խարէն։ Թե­րեւս, դիցանունների ստուգաբանութիւնը բաւարար հետազօտուած չէ հայերիս մէջ եւ պէտք ունի խորքային եւ ընդգրկուն ուսումնասիրութիւնների, որոնք կը յաւելեն մեր մեծերի թողած աշխատութիւնները եւ կը շարունակեն լոյս սփռել մեր մոռացուած դիցային ոգիների ճակատագրին...