Ճանչնանք մեր բառերը (2)
ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ
2. Ափ եւ ափն
Սկսելու համար ըսեմ, որ արդի հայը հազիւ թէ գիտնայ, որ մենք ունեցած ենք եւ ունինք իրարանման երկու տարբեր բառեր։ Հայր Կռանեանը, օրինակ, կը ճանչնայ մէկ ափ, որ խառն ի խուռն եւ հաւասարապէս կը նշանակէ՝ «ձեռքի մէջը, բուռ, եզերք»։
Մինչդեռ՝
--Մէկը՝ ափ է, որ թաթի մատներուն միջեւ գտնուող տափարակ մասն է, որ տեղին համեմատ կը կոչուի նաեւ բուռ. «ափ մը ցորեն» կամ «բուռ մը ցորեն» նոյնանիշ են. ֆրասերէն՝ paume, անգլերէն՝ palm, իտալերէն՝ palmo։
Այս նշանակութեան հետեւողութեամբ յառաջացած են հետեւեալ բառերը.
ափիբերան – որ կը նշանակէ զարմացած, պապանձած։
ափյափոյ – որ կը նշանակէ հարեւանցի, վեր ի վերոյ, հապճեպ. արեւելահայերը կ’ըսեն՝ ձեռաց, արաբերէնն ու թրքերէնը՝ հայալլա։
ափաչափ – ափի մը չափով, ծաւալով. ասոր բարբառային ձեւն է՝ ափչաք։
--Իսկ միւսը՝ ափն է, որ կը նշանակէ եզերք, մասնաւորաբար ջրային տարածութեան մը. օրինակ՝ ծովուն ափը, այլեւ գետին, ուրեմն՝ ծովափ(ն) եւ գետափ(ն). ածականները՝ գետափնեայ, ծովափնեայ։
Նաեւ ծայրամաս, օրինակ՝ փոսի, ձորի, ջրհորի. «Առ ափն ջրհորին» կը նշանակէ ջրհորին եզերքը։ Այլեւ՝ հեռաւոր, անծանօթ, խորթ տարածքներ, ինչպէս՝ «օտար ափեր»
Այս արմատէն յառաջացած է քարափ(ն), որ կը նշանակէ պարզապէս ժայռ, նաեւ՝ գետի կամ ծովու եզերքին կառուցուած քարային տարածութիւն, ուր կը հաւաքուին նաւէն իջնողները կամ նաւ բարձրացողները, եւ կը կուտակուին ներկրելի կամ արտակրելի ապրանքները։
***
Գրաբարի մէջ այս երկուքը յստակօրէն կը զանազանուէին. այսպէս՝
--ափ -ափոյ -յափէ -ափով. ափք -ափոց -յափոց -ափովք (ափօք)։--ափն-ափան-յափանէ-ափամբ. ափունք-ափանց-յափանց-ափամբք։
Աշխարհաբարի մէջ ափն կորսնցուցած ըլլալով բառավերջի «ն» բաղաձայնը, երկուքը ձեւով նոյնացած են եւ հաւասարապէս կու տան՝ --ափ-ափի-ափէ-ափով. ափեր-ափերու-ափերէ-ափերով։
Ձեւի եւ հոլովներու նոյնացումն ալ պատճառ դարձած է, որ կամաց-կամաց աղօտի ասոնց իմաստային տարբերութիւնը, եւ շփոթուին երկու բառերը ու ընկալուին իբրեւ մէկ բառ։
«Ափն» ձեւը պահուած է միայն գետափնեայ եւ ծովափնեայ ածականներուն մէջ։
